حبّ جاه، آن را دگرگون نساخته و اوهام فاسد، بر او غلبه نکرده باشد، يکي از حجّت‌هاي الهي مي‌دانند که بعضي از احکام را قبل از ورود شرع درک مي‌کند و شرع نيز مؤيّد آن احکام است، و بعضي از احکام را به تنهايي درک نمي‌کند و شرع، کاشف و مبيّن آنهاست. پس اگر دليل عقلي، بديهي باشد، اخباريان نيز شکّي ندارند که عمل به آن صحيح است؛ چنان که حتي حجّيت دليل نقلي نيز تنها از همين گونه دلايل عقلي ثابت مي‌شود. ^۱در پايان اين بخش، توضيح خواهيم داد که بخشي از اين اختلافات، حقيقي نيست.

دلايل اخباريان بر حجّيت عقل بديهي

گذشت که اخباريان، فقط احکام عقل بديهي يا فطري را معتبر مي‌‌شمارند، مانند: باب معارف و برخي از مطالب اصول از قبيل اثبات صانع و صفات خداوند، يگانگي خداوند و عادل بودن او؛ مواردي که عقل خطا را از صواب باز مي‌‌شناسد و جدا مي‌کند؛ ^۲دليل عقلي بر حجّيت کتاب و سنت، چراکه اگر بخواهيم با خود کتاب و سنت حجّيت اين دو را اثبات کنيم دور لازم مي‌آيد. ^۳
از نگاه اصوليان، حجّيت احکام قطعي عقل، نيازي به استدلال ندارد؛ زيرا آنان حجّيت هر قطعي را ذاتي مي‌‌دانند؛ چه در احکام بديهي عقل و چه در ديگر موارد. ولي اخباريان بيان ديگري دارند و براي حجّيت اين‌ گونه احکام نيز دلايلي اقامه کرده‌اند:

۱. تأييد حکم عقل توسط روايات

به اعتقاد اخباريان، دليل حجّيت و اعتبار احکام قطعي عقل، تأييد آن‌ها توسط شارع است. چنان که شيخ حرّ عاملي پس از آن که نمونه‌هايي براي حکم قطعي عقل بر مي‌‌شمارد ـ مانند اثبات صانع و صفات خداوند، يگانگي خداوند و عادل

از طريق دليل عقلي به تنهايي و بدون دليل نقلي، اطميناني براي ما حاصل نمي‌شود؛ ^۱ چراکه ادلّه عقلي، اساساً تمام نيستند؛ چه رسد به اين که بخواهيم به واسطه آنها احکام شرعي را اثبات کنيم. ^۲
محمّد امين استرآبادي از بزرگان مکتب اخباري، مي‌گويد:
ادراکات و دريافت‌هاي عقل، يا از ضروريات دين و مذهب است که تمام علماي اسلام و يا تشيّع مي‌دانند که اينها دستور اسلام است و جاي اختلاف نظر در اصل آنها نيست، مانند: نماز، زکات و حج. اين ادراکات حجّيت دارند. و يا از ضروريات دين و مذهب نيست و نظري است، خواه از اصول دين باشد و يا از فروع دين، مانند: حکمت الهي و حکمت طبيعي، علم کلام، اصول فقه و مسائل فقهي. در اين موارد، حکم عقل حجّيت ندارد و ... در بسياري از مباحث کلامي که متکلّمان فقط به حکم عقل اکتفا مي‌کنند، روايات متواتري از اهل بيت رسيده و آنها با اين روايات متواتر مخالفت مي‌کنند، و اگر آنان در مسائل کلامي به سخنان ائمه عليهم السلام استدلال مي‌کردند و اعتبارات عقلي را مؤيّد روايات مي‌‌شمردند، براي آنان بهتر بود. ^۳
علامه مجلسي نيز بر همين رأي است و با تعريضي به متکلّمان مي‌‌گويد:
اين که امام صادق عليه السلام در حديثي مي‌فرمايد: «يهلک أهل الکلام و ينجو المسلمون» و متکلّمان را مذمّت کرده، از اين جهت است که آنان با عقل‌هاي ناقص خود، قواعد و مقدّماتي را تأسيس کرده‌اند که بيشترِ گزاره‌هاي علم کلام، به آنها بر مي‌گردد؛ هر چه با آن اصول و قواعد سازگار باشد، مي‌گويند: اين، مطابق اصول ماست. و هر چه سازگار نباشد، مي‌گويند: مخالف اصول است. ^۴
روشن است که او و ديگر اخباريان، عمل کردن به اين احکام اصول عقلي را بدان جهت جايز نمي‌دانند که معتقدند چنين احکامي، هم قطعي نيستند و هم از کتاب و سنت استنباط نشده‌اند و گر نه، حتي عقل فطري صحيح را که تعصّب و