نقل نباشد و تنها بر پايه دليل عقلي صادر شود، اوّلاً: نتيجه‌اي بيش از ظن ندارد، ثانياً: آن ظن نيز غير معتبر است؛ زيرا مناط تعلّق تکليف، شنيدن آن از شرع است، و چون احکام فقهيِ عبادي و غير عبادي، همگي توقيفي‌اند، حکم عقل در اين باره هيچ اعتباري ندارد. ^۱
غالب اخباريان، ادراکات عقلي‌اي را که به گمان خودشان بديهي و قطعي باشد، «فطري» ^۲و ادراکات غير بديهي را «نظري» ^۳مي‌‌خوانند. ^۴ البته محدّث بحراني، عقل را به «عقل فطري بديهي» ^۵ و «عقل مطلق يا غير فطري» تقسيم مي‌کند، و عقل فطري را يکي از حجّت‌هاي باطني خداوند و حتي «شرع دروني» مي‌‌خوانَد. ^۶ شيخ حرّ عاملي نيز با ذکر چندين نمونه، دلايل و ادراکات عقلي را به دو دسته «بديهي قطعي» و «مستند به مقدّمات ظنّي» تقسيم کرده که اوّلي را حجّت قطعي مي‌‌داند؛ ولي حجّيت دومي را نه تنها بي‌دليل دانسته؛ بلکه معتقد است که به اقتضاي ظنّي بودن، از عمل بدان، نهي هم شده است. ^۷
سيد نعمة الله جزايري نيز مي‌نويسد:

باورند که ائمه عليهم السلام، عقل را يکي از منابع شناخت مي‌‌دانسته‌اند و از اين رو، بايد آن را يکي از مبادي چهارگانه استنباط شمرد. ^۱
حتّي شيخ مفيد گفته است:
اگر حديثي مخالف حکم عقل باشد، آن را کنار مي‌گذاريم. ^۲
شاگردش سيّد مرتضي نيز مي‌گويد:
اگر موضوع جديدي پيش بيايد که در کتاب و سنت قطعي، دليلي در باره آن نداشته باشيم، بايد به عقل مراجعه کنيم، و هر چه عقل حکم کرد، به آن عمل کنيم. ^۳
احاديث را بايد بر عقول عرضه کرد و اگر مخالف با عقل نبود، بايد بر کتاب خدا عرضه شود. ^۴
وي حتي پا را از اين نيز فراتر نهاده و گفته است:
ما هر امر مشتبهي را از آيات و غير آيات، به عقول عرضه مي‌داريم؛ زيرا عقول، اصل و دليل است. ^۵
اخباريان با برداشت خاصي که از اين مطالب دارند، منکر چنين جايگاهي براي عقل شده‌اند.

ديدگاه اخباريان

گذشت که يکي از مهم‌ترين مبانيِ اخباريگري، اصرار بر لزوم دستيابي به علم و يقين در احکام شرعي است. اخباريان بر همين اساس، دليل عقلي غير قطعي را معتبر نمي‌دانند. پاسخ آنان به سؤال نخست، اين است که هر حکمي که مستند به