ميرزا محمّد استرآبادي (م ۱۰۲۸ ق)

ميرزا محمّد بن ابراهيم استرآبادي معروف به صاحب رجال، فقيه، محدّث و رجال‌نويس نامداري که به گفته معاصرش تفريشي (زنده در ۱۰۱۵ ق)، در علم رجال و روايت و تفسير، بالادستي نداشته است. وي نخست در نجف اشرف به شاگردي بزرگاني چون مقدّس اردبيلي و ظهير الدين ميسي (م ۱۰۳۲ ق) پرداخت. پس از درگذشت مقدّس اردبيلى، در مکّه معظّم مجاورت گزيد و مدفنش نيز در قبرستان معلّا نزديک قبر خديجه کبرا عليها السلام است. علامه مجلسي او را از تشرّف يافتگان به محضر امام زمان (عجّل الله تعالي فرجه الشريف) دانسته است.
از شاگردانِ به‌نام او، افزون بر دامادش محمّد امين استرآبادى، محمّد بن حسن فرزند شهيد ثاني (م ۱۰۳۰ ق) است که پس از شاگردي نزد پدر و نيز صاحب مدارک (م ۱۰۰۹ ق)، ساکن هميشگي مکّه شد و پس از بهره‌مندي از مجالس درس ميرزا محمّد، افتخار مي‌کرد که راه او را مي‌‌پيمايد. ^۱
علامه مجلسي تأليفات او را «در نهايت متانت و سداد و راستي و درستى» دانسته است. از آن جمله: آيات الأحکام (حاشيه بر تهذيب الأحکام شيخ طوسى) و سه دوره کتاب رجال ^۲به نام‌هاي توضيح المقال، تلخيص الأقوال، و منهج المقال، ^۳که

حوزه علميه اصفهان و گسترش فقه و حديث در آن جا داشته است و هيچ کدام از عالمان معاصر او در اصفهان، به اندازه او تدريس نداشته‌اند. چون در گذشت، ميرداماد بر او نماز خواند و پيکرش را پس از يک سال توديع در جوار اسماعيل بن حسن، به کربلا منتقل کردند.
گفته شده که ملا عبد الله، به اخباريگري تمايل داشته و حتي به تبليغ و تدريس اين مسلک پرداخته است. حتي برخي بر اين باورند که او از پيش‌گامان اين مکتب بوده و قبل از سال ۱۰۳۲ ق. که محمّد امين استرآبادي الفوائد المدنية را بنويسد، او در اصفهان به نشر احاديث و فقه اخباري پرداخته بود.
گويا چنين باوري، بر خاسته از برخي آراي فقهي وي باشد؛ مانند وجوب عيني نماز جمعه در دوران غيبت، ^۱و يا از مباحثات وي با اصولياني چون ميرداماد. همچنين، شايد داشتن شاگرداني چون مجلسي اوّل که اخباري بوده‌اند، قرينه ديگري بر اخباري بودنِ خود او پنداشته شده باشد. با اين حال، او همانند اصوليان، خبر واحد را بدون قرينه، حجّت نمي‌دانست. اما مهم‌ترين آثار وي، آشکارا گوياي اين‌اند که وي به شيوه اجتهاد گرايش داشته است: يکي جامع الفوائد في شرح القواعد و تتميم جامع المقاصد، ^۲که مبتني بر اصول و شيوه اجتهاد است، و ديگري حاشية علي شرح المختصر العضدي در زمينه علم اصول. پس شايد نظر درست، اين باشد که او تا اندازه‌اي به اخبار گرايش داشته و چون پيش از بزرگان اخباري مي‌‌زيسته، در آماده‌سازي زمينه براي پيدايش اخباريگري، نقش داشته است. شايد به سبب همين نقش است که برخي او را از اخباريان پنداشته‌اند و يا خودِ اخباريان، او را به ادّعا، از خودشان شمرده‌‌اند. ^۳