نطنزي (م حدود ۱۰۰۳ ق)

درويش محمّد بن حسن نطنزي، جدّ مادري محمّد تقي مجلسي، شاگرد محقّق کرکي (م ۹۴۰ ق) و شهيد ثاني (م ۹۶۶ ق) بود. وي احاطه بسياري بر اخبار داشت و گفته‌اند که اوّل کسي بود که به روزگار صفويه، احاديث شيعه را در اصفهان منتشر کرد. درويش محمّد، ظواهر قرآن را بدون مراجعه و تأييدي از ناحيه اهل بيت عليهم السلام، حجّت نمي‌دانست. لذا به آيه‌اي که تفسيري از اخبار نداشت، عمل نمي‌کرد. شهيد قاضي نور الله شوشتري (م ۱۰۹۸ ق) نيز در مجالس المؤمنين، از انديشه‌هاي او پيروي کرده است. ^۱

ملّا عبد الله شوشتري اصفهاني (م ۱۰۲۱ ق)

ابو الحسن ملّا عبد الله بن حسين، ملقّب به «شوشتري اصفهانى»، پس از سي سال تحصيل علوم ديني در نجف و کربلا و شاگردي نزد عالماني چون مقدّس اردبيلى، در سال ۱۰۰۷ ق. به اصفهان آمد. پس از چندي، از ترس شاه عباس اوّل
(م ۱۰۳۸ ق)، به حرم رضوي در مشهد پناهنده شد، تا اين که در سال ۱۰۰۹ ق. شاه با احترام تمام، او را به اصفهان باز گرداند و پس از آن، موقعيتي والا يافت؛ چندآن که شاه عباس به درخواست او، دو مدرسه در اصفهان ساخت ^۲و نيز تمام املاک شخصي خويش را به نام چهارده معصوم عليهم السلام وقف کرد و حاصل ساليانه آنها را براي سادات مقرّر داشت.
محمّدتقي مجلسي (م ۱۰۷۰ ق)، مصطفي تفريشي صاحب نقد الرجال (م بعد از ۱۰۴۴)، عنايت الله بن علي قهپايى، صاحب مجمع الرجال، از شاگردان برجسته ملا عبد الله بوده‌اند. به باور محمّد تقي مجلسى، وي نقش شاياني در رونق‌بخشي به

اين دسته، هرچند در اعتقاد به مباني اخباريگرى، استوار بودند، هيچ گاه به طعن و بدگويي از مخالفان نمي‌پرداختند و اختلاف نظر را مي‌پذيرفتند. بي ترديد، رواداري و مداراي اين مردان بزرگ بود که سبب شد اين تفکّر ماندگار گردد و به عنوان مکتبي در درون شيعه امامي باقي بماند و فرقه جديدي تأسيس نشود. سرشناس‌ترين افراد اين دسته عبارت‌اند از: محمّد تقي مجلسي (مجلسي اوّل)، علامه مجلسي (مجلسي دوم)، ملا محسن فيض کاشانى، شيخ حرّ عاملى، آقا رضي الدين قزوينى، شيخ عبد العلي حويزى، سيّد هاشم بحرانى، سيّد ميرزاي جزايري، سيد نعمة الله جزايري و شيخ يوسف بحرانى.

نام‌بردگان در اين کتاب

در اين بخش از کتاب، از برجسته‌ترين عالمان اخباري، به ترتيب سال وفاتشان ياد کرده‌ايم و به شرحي کوتاه از رويکرد اخبارى‌شان پرداخته‌ايم تا اعتدال يا تندروي آنها روشن شود. بيشترِ نام‌بردگان در اين صفحات، سرشناس‌ترين کساني هستند که در ميان دو طيف تندرو و ميانه‌رو، جاي دارند و در تحوّلات تاريخي يا پيشبرد اين مکتب، نقش داشته‌‌اند. از اين رو، نيازي به نام بردن از کساني چون سيد عبد العظيم استرآبادي نديده‌ايم؛ که هرچند از اخباريان قرن يازدهم بوده است، ^۱ولي از شاگردان و تأليفات وي، اثر شايان توجهي در دست نيست. ^۲
ناگفته نمانَد که گروهي از نام‌بردگان، از اخبارگراياني هستند که در اخباري بودنشان اختلاف است و حتي اخباري بودنِ چند تن از آنان مورد تأييد نيست؛ ولي به سبب ادّعايي که در باره آنان مطرح شده و تنها براي تکميل بحث، از آنان ياد شده است. افزون بر اينها، چه بسا اخبارياني که اثري بر جاي نگذاشته‌اند و نقش چشمگيري هم در اين عرصه نداشته‌اند و از اين رو، نامشان برده نشده است.