همچنين چه بسا در تحليلى دقيق تر ، بتوان گفت : همه عقايد اسلامى ، به اصل توحيد بازگشت مى كنند و از همين رو ، پيامبر خدا مى فرمود : «قولوا لا إله إلّا إللّه ، تفلحوا ؛ بگوييد : معبودى جز اللّه نيست ، كه رستگار مى شويد» ^۱ .

۳ . ضابطه تعيين اصول دين

به نظر مى رسد ضابطه اى كه براى تعيين اصول اعتقادى اسلام مى توان ارائه كرد ، عبارت است از : پُراهمّيت بودن و نقش بنيادى داشتن آن عقيده در ميان عقايدى كه در صدد رساندن انسان به تكامل دنيوى و اخروى و نيز ساماندهى جامعه توحيدى اند . به بيان ديگر ، در بررسى برنامه هاى سعادت بخش اسلام ، به امورى بر مى خوريم كه نقش آنها در مقايسه با ديگر برنامه ها، بنيادى است و در احاديث اهل بيت عليهم السلام از آنها به «دعائم الإسلام (پايه هاى اسلام) » تعبير گرديده است . ^۲
بنا بر اين، توحيد، نبوّت و معاد ، از آن رو به عنوان اصول دين اسلام شناخته شده اند كه علاوه بر مرجع بودن آنها براى ساير عقايد اسلامى ، نقششان از ساير استوانه هاى سازنده اين بناى ارجمند ، بيشتر است . در مقابل ، شمارى از امور اعتقادى (مانند : عقيده به معراج، فرشتگان و شفاعت) ، هر چند لازم اند ، امّا از چنين اهمّيتى برخوردار نيستند .

۴ . دليلِ شمرده شدن «عدل» از اصول دين

پيروان مذهب اهل بيت عليهم السلام، بر پايه ضابطه اى كه در تعيين اصول دين بِدان اشاره شد، «عدل خداوند» را در كنار «امامت امامانِ اهل بيت عليهم السلام» ، از اصول اسلام

حقيقت ، اين است كه دليلى از قرآن و سنّت بر انحصار اصول دين در سه اصلِ ياد شده ، وجود ندارد . آنچه قرآن كريم ، ايمان به آن را ضرورى مى داند ، عبارت است از : يگانگى خدا، غيب، معاد، فرشتگان ، كتاب هاى آسمانى، رسالت انبياى الهى، و آنچه بر پيامبران از جانب خدا فرو فرستاده شده است .
نيز در احاديث اسلامى ، همه آنچه بر پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله نازل شده و اعتقاد به آنها ضرورى است ، به تفصيل بيان شده و شمارى از آنها به عنوان اركان اسلام معرّفى شده اند ؛ امّا حديثى كه اصول اسلام را در سه اصلِ : توحيد، نبوّت و امامت منحصر كند ، وجود ندارد .
ممكن است تصوّر شود كه منحصر بودن اصول دين در سه اصل پيش گفته ، به دليل اين است كه همه امورى كه اسلام ، اعتقاد به آنها را ضرورى مى داند ، به اين سه اصل بر مى گردند ؛ چرا كه اعتقاد به صفات ثبوتى و سلبى خداوند متعال ، به اصل «توحيد» ، عقيده به فرشتگان، كتاب هاى آسمانى، رسالت پيامبران ، و پيام هايى كه آنان از جانب خداوند آورده اند ، به اصل «نبوّت» ، و اعتقاد به امور مربوط به جهان پس از مرگ (مانند : عالم برزخ، حسابرسى ، شفاعت، بهشت و دوزخ) ، به اصل «معاد» بازگشت مى كنند . به عبارت ديگر ، ممكن است دليل منحصر بودن اصول عقايد اسلامى در اين سه اصل، مرجع بودن آنها براى ساير عقايد تصوّر شود.
درباره اين تصوّر، بايد گفت كه با اندكى تأمّل ، روشن مى شود كه اين دليل ، تمام نيست ؛ چرا كه اگر مرجع بودن، ملاك شمارش اصول دين باشد ، بايد گفت : اصول دين ، دو تاست : توحيد و نبوّت ؛ زيرا عقيده به معاد نيز در اعتقاد به نبوّت ، مندرج است . از اين رو ، بسيارى از فقيهان، تنها منكِر توحيد و نبوّت را محكوم به كفر مى دانند . ^۱