إرادَتِهِ . ^۱ آنچه آفريد ، مقدّر كرد و تقدير آن را استوار نمود و تدبيرش كرد و تدبير آن را با ظرافت به انجام رساند و آن را به سمت و سوى خودش راهنمايى كرد و از قلمرو جايگاهش تجاوز ننمود و از رسيدن به مقصدش كوتاهى نكرد و دستور به تحققش، بر اراده او ، سخت نيامد.
ابن ابى الحديد ، در تبيين اين جملات مى گويد :
مقصود امام عليه السلام اين است كه : خداوند متعال ، اشيايى را كه آفريد ، مقدّر نمود و بر حسب تقدير ، آفرينش آنها را استوار كرد و تدبير آنها را با ظرافت انجام داد ؛ يعنى آنها را ظريف ساخت و كارها را به سوى مقصدشان و حدود مقدّرشان ، رهنمون گرديد . باز را براى شكار ، اسب را براى سوارى و راندن ، شمشير را براى بريدن و قلم را بر نوشتن و فلك را براى چرخيدن و امثال اينها آفريد . اين سخن امام عليه السلام اشاره به گفته پيامبر صلى الله عليه و آله دارد كه فرمود : «قُل كُلٌّ مُيَسَّرٌ لِما خُلِقَ لَهُ ؛ همه مُهيّاى چيزى هستند كه براى آن آفريده شده اند» . اين آفريده ها ، از حدود جايگاه هايى كه براى آنها مقصد قرار داده شده اند ، فراتر نمى روند . ^۲
انسان نيز مانند همه آفريده هاى خداوند ، نمى تواند از قلمرو مقدّرات الهى خارج شود . تنها تفاوت انسان با ساير آفريده ها اين است كه در تعيين سرنوشت خود ، در محدوده مقدّرات الهى ، آزاد است و هر سرنوشتى را انتخاب كرد ، نظام آفرينش ، ابزار رسيدن به آن را برايش فراهم خواهد ساخت : «كُلاًّ نُّمِدُّ هَـؤُلَاءِ وَ هَـؤُلَاءِ مِنْ عَطَـآءِ رَبِّكَ وَ مَا كَانَ عَطَـآءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا ؛ ^۳ اينان را و آنان را از عطاى پروردگارت مدد مى بخشيم و عطاى پروردگارت [از كسى ]دريغ نشده است» .

وَلَم تَملِكهُ وَعَصى أمرَ نَفسِهِ فَلَم تَملِكهُ . ^۱ آيا آنان را كه غافلگير شدند و پريشان ، نديده ايد كه بر شب ا ايستادگى كردند و به شهوت ها متمايل شدند تا اين كه پيامبران پروردگارشان به سوى آنان آمدند . نه آنچه آرزو داشتند ، به دست آوردند و نه آنچه از دست آنها رفت، بازگشت . هر چه انجام دادند ، پيش رو ديدند و از آنچه برجاى گذاشتند، پشيمان شدند ؛ ولى هرگز پشيمانى سودى نداشت. قلم تقدير ، رقم خورده بود . رحمت خداوند بر كسى كه خيرى را پيش تر بفرستد و صادقانه انفاق نمايد و بر خواهش هايش چيره شود و خواهش ها بر او چيره نشوند و فرمان نفسش را نافرمانى كند و نفس ، مالك او نشود .

۳ . قلمرو آزادى انسان در محدوده تقدير الهى

آزاد بودن انسان در تعيين سرنوشت دنيوى و اُخروى خود، مطلق نيست ؛ بلكه در محدوده قضا و قدر الهى است ؛ زيرا هر كس بر اساس تقدير حكيمانه حضرت حق عزّوجلّ استعداد ويژه اى دارد و تنها در محدوده مقدّرات و استعدادهاى خود مى تواند از آزادى و تلاش خويش بهره گيرد، نه اين كه هر كس بتواند به هر موقعيت دلخواه مادّى يا معنوى دست يابد و آنچه در احاديث پيشين آمده كه : «كُلٌّ مُيَسَّرٌ لِما خُلِقَ لَه» ، به نظر مى رسد كه ناظر به اين نكته باشد .
آرى! هر چيزى در نظام آفرينش بر اساس تقدير حكيمانه حق تعالى ، براى هدف خاصّى آمادگى دارد كه در همان محدوده ، قابل بهره بردارى است ، چنان كه امام على عليه السلام مى فرمايد :
قَدَّرَ ما خَلَقَ فَأَحكَمَ تَقديرَهُ ، وَدَبَّرَهُ فَأَلطَفَ تَدبِيرَهُ ، وَوَجَّهَهُ لِوِجهَتِهِ فَلَم يَتَعَدَّ حُدودَ مَنزِلَتِهِ ، وَلَم يَقصُر دونَ الانتهاءِ إلى غايَتِهِ ، وَلَم يَستَصعِب إذ أمَرَ بِالمُضِيِّ عَلى