شيخ طوسى رحمه الله با بيانى روشن تر مى نويسد :
سخن گفتن درباره عدالت ، سخن گفتن درباره اين است كه همه كارهاى خداوند ، خوب است و هيچ زشتى در آنها نيست . و همان گونه كه در آنها زشتى نيست ، بر او روا هم نيست كه كارى مُخل به واجب انجام دهد . هر گاه او را از هر دو منزه دانستى ، او را به صفتى تعريف كرده اى كه شايسته اوست . ^۱
قاضى عبد الجبّارِ معتزلى نيز پس از اين كه عدل را به «كامل دادن حقّ ديگرى ، و كامل گرفتن حق از او» معنا مى كند، مى گويد :
ما هر گاه خداى متعال را توصيف به عدالت و حكمت مى كنيم ، مقصود ، اين است كه او كار قبيح انجام نمى دهد و يا آن را اختيار نمى كند و كارى نمى كند كه مخل باشد به آنچه بر او واجب است ، و نيز همه كارهايش خوب است . جبرگرايان ، با ما در اين مسئله مخالف اند و به خداوند متعال ، هر قبيحى را نسبت مى دهند . ^۲
بر اساس اين تعريف، «عدل» و «ظلم» ، به معناى عام شامل همه صفات فعل خداوند (اعم از صفات جمال و جلال) خواهند بود و در عرض ساير صفات قرار نمى گيرند . از اين رو ، فضلِ خداوند نيز در چارچوب عدل او (به مفهوم عام) قرار دارد، بدين معنا كه خداوند متعال ، بى جهت و به گزاف ، كسى را مشمول فضل خود قرار نمى دهد و تنها افرادى كه شايستگى لازم را داشته باشند ، مشمول فضل او قرار مى گيرند و اين، يكى از مهم ترين و برجسته ترين ويژگى هاى عدل خداوند است .

تعريف دوم

تعريف ديگرى كه براى عدل خداوند شده ؛ «رعايت حقوق و دادن هر حقّى

نفسش يارى كند ... . راهش را ديد و در آن راه ، سلوك كرد و نشانه [هدايتِ ]خود را شناخت و بندهاى اسارت را دريد... . يقين چنين شخصى ، همانند پرتو خورشيد است ... و او از معادن دين و پايه هاى استوار زمين است . وجودش را با عدالت ، همراه كرده و نخستين قدم در عدالتش ، دور كردن هواى نفْس از خود بوده است .
گفتنى است كه عدالت عرفانى نيز مراتبى دارد كه بالاترين مرتبه آن ، مقام عصمت است . معصوم ، كسى است كه در معرفت و يقين ، به نقطه اى رسيده كه در عقيده، اخلاق و عمل ، دقيقا بر مرز عدالت است و از هر گونه خطا و اشتباه ، مصونيت دارد . كلام پيش گفته از نهج البلاغة ، ظاهرا به اين مرتبه اشاره دارد .

شش . تعريف «عدل خداوند»

تعريف نخست

با توجّه به مفهوم لغوى «عدل» و كاربرد همين مفهوم در قرآن و حديث، عدل خداوند ، بدين معناست كه همه افعال خداوند متعال ، بر پايه بهترين نظام ، استوارند؛ يعنى هر پديده اى با دقّت تمام ، در وقت لازم ، پديد مى آيد و در جاى خود قرار مى گيرد و هيچ گونه انحرافى در كار آفريدگار وجود ندارد.
با اين نگاه ، شمارى از متكلّمان بزرگ اماميّه و معتزله، «عدل» را جامع ترين صفتِ فعلىِ جمالىِ خداوند دانسته اند كه شامل همه صفات مثبت است . سيّد مرتضى رحمه الله در اين باره مى گويد :
سخن گفتن درباره عدالت ، سخن گفتن در پاكى خداى پاك و متعال ، از هر گونه كار زشت و مُخل به واجب است . ^۱