سخن بگويد ، ولى به آنان دروغ نگويد و به آنها وعده بدهد ، ولى خُلف وعده نكند ، مردانگى اش كامل و عدالتش آشكار است .

۳ . عدالت اخلاقى

عدالت اخلاقى، محصول پياده شدن عدالت اعتقادى و عملى در زندگى است . در اين مرحله، عدالت به صورت يك صفت ثابت و ملكه راسخ در انسان در مى آيد . اين حديث پيامبر صلى الله عليه و آله ، به عدل اخلاقى مربوط است :
ما كَرِهتَهُ لِنَفسِكَ فَاكرَه لِغيرِكَ ، وَما أَحبَبتَهُ لِنَفسِكَ فَأَحبِبهُ لأَِخيكَ، تَكُن عادِلاً فى حُكمِكَ ، مُقسِطا في عَدلِكَ. ^۱ آنچه براى خود ناپسند مى دارى ، براى ديگرى هم ناپسند بدار و هر چه براى خود دوست دارى ، براى برادرت هم دوست بدار تا در حكمت عادل و در دادگرى ات مُنصف باشى.

۴ . عدالت عرفانى

مقصود از عدلِ عرفانى، عدالتى است كه در بالاترين مراتب عدل اعتقادى، عملى و اخلاقى، و در نتيجه معرفت شهودى براى انسان حاصل مى شود . اين كلام از نهج البلاغه ، به اين مرتبه از عدالت ، اشاره دارد :
إِنَّ مِن أَحَبِّ عِبادِ اللّهِ عَبدا أَعانَهُ عَلى نَفسِهِ ... قَد أَبصَرَ طَريقَهُ ، وَسَلَكَ سَبيلَهُ ، وَعَرَفَ مَنارَهُ وَقَطَعَ غِمارَهُ... فَهوَ مِنَ اليَقينِ عَلى مِثلِ ضَوءِ الشَّمسِ...فَهُوَ مِن مَعادِنِ دينِهِ وَأَوتادِ أَرضِهِ ، قَد أَلزَمَ نَفسَهُ العَدلَ فَكانَ أَوّلُ عَدلِهِ نَفيُ الهَوى عَن نَفسِهِ. ^۲ از دوست داشتنى ترين بندگان خدا ، آن بنده اى است كه خداوند ، او را بر

مال يتيم بايد به او داده شود . حال اگر به ناحق، نصيب ديگرى شد ، در جايگاه واقعى خود ، قرار نگرفته و مفهوم ظلم اجتماعى تحقّق يافته است .

پنج . مراتب عدالت بشرى

واژه «عدل» در متون اسلامى ، كاربردهاى مختلفى در مورد انسان دارد كه با توجّه به مفهوم جامع آن، به مراتبِ متفاوتِ عدالت بشرى ، اشاره دارند . اين مراتب ، عبارت اند از :

۱ . عدالت اعتقادى

كسى كه پندارهاى موهوم را از خود دور ساخته و باورهاى خويش را مطابق با واقع كرده است، از نظر اعتقادى، عادل است ؛ يعنى در عقايد خود ، هر چيز را در جايگاه درست خويش نشانده است . بر اين اساس، موحّد ، دادگرِ اعتقادى است و مشرك، ظالمِ اعتقادى . انسان به هر اندازه كه عقايدش بيشتر با واقع ، همخوانى داشته باشند ، به مراتبِ والاترى از اين نوع عدالت ، دست مى يابد .

۲ . عدالت عملى

مقصود از عدالت عملى، خصوصيّتى است كه از نظر فقهى ، شرطِ پايين ترين مرتبه امامت، يعنى امامت در نماز جماعت است. اين مرتبه از عدالت، حاصل تبلور عدل عقيدتى در عمل انسان است. اين حديث پيامبر صلى الله عليه و آله ، به همين مرتبه عدالت اشاره دارد :
مَن عامَلَ النَّاسَ فَلَم يَظلِمهُم، وَحَدَّثَهُم فَلَم يَكذِبهُم ، وَوَعَدَهُم فَلَم يُخلِفهُم، فَهوَ مِمَّن كَمَلَت مُرُوءَتُهُ ، وَظَهَرَت عَدالَتُهُ . ^۱ هر كس با مردم نشست و برخاست كند ، ولى به آنها ستم روا ندارد و براى آنها