پيروان اهل بيت عليهم السلام در برابر اين تحريف و توطئه خطرناك ـ كه حكمت بعثت پيامبران خدا و اساس اسلام را تهديد مى كرد ـ ، عدل خداوند به معناى درست آن را در كنار توحيد ، از اصول دين قرار دادند ، بدين معنا كه انكارِ عدل ، در واقع ، انكار اسلام است و اسلام منهاى عدالت ، با اسلام منهاى اسلام ، يكى است .
بر اين اساس، پيروان اهل بيت عليهم السلام براى عدل خداوند ، اهمّيتى هموزن توحيد ، قائل شدند و اين دو را اساس دين دانستند . امام صادق عليه السلام در جواب پرسشگرى ـ كه گفت: «بنياد دين ، توحيد و عدل است و علم آن هم گسترده است . از سوى ديگر، هر عاقلى ناگزير از دانستن است . پس چيزى بگو كه فهميدنش آسان و فراگرفتنش آسان ممكن باشد» ، ضمن تقرير سخن او ـ فرمود :
أَمَّا التَّوحيدُ ، فَأَن لا تُجَوِّزَ عَلى رَبِّكَ ما جازَ عَلَيكَ ، وَأمَّا العَدلُ فَأَن لا تَنسُبَ إِلى خالِقِكَ ما لامَك عَلَيهِ . ^۱ توحيد ، اين است كه آنچه را بر تو رواست ، بر خدا روا ندارى ، و عدل ، آن است كه به آفريدگارت چيزى را نسبت ندهى كه با آن تو را سرزنش كند .
اين سخن ، بدين معناست كه موحّد ، كسى است كه آنچه را براى خود (به عنوانِ آفريده) روا مى داند ، براى آفريدگار خود ، روا نداند ، از جمله ، اين كه : آفريده پديده است و آفريدگار نمى تواند پديده باشد . آفريده نيازمند است و آفريدگار نمى تواند نيازمند باشد و ... .
همچنين عقيده به عدل خداوند ، بدين معناست كه انجام دادن كارهاى ناشايستى كه خدا انسان را بِدان ملامت كرده ، به او نسبت ندهى، او را ستمگر ندانى و يا افعال او را به گونه اى توجيه نكنى كه عقل ، او را ستمگر بشمرد . بيان ديگر اين ، سخن امام صادق عليه السلام در تبيين عدل خداوند براى هشام بن

جبر ، طرفدارى مى كردند و طرفداران اختيار و آزادى بشر را با عنوان «مخالفت با يك عقيده دينى» مى كُشتند و يا به زندان مى انداختند ، تا آن جا كه اين جمله معروف شد : «اَلْجَبْرُ وَالتَّشْبيهُ أمَويّانِ وَ الْعَدْلُ وَ التَّوْحيدُ عَلَويّانِ ؛ جبر و تشبيه (شبيه كردن خدا به مخلوق) ، اموى اند و عدل و توحيد، علوى» .
قديم ترين كسانى كه مسئله اختيار و آزادى بشر را در دوره اموى عنوان كردند و از عقيده به آزادى و اختيار بشر حمايت كردند، مردى از اهل عراق به نام «معبد جُهَنى» و مرد ديگرى از اهل شام معروف به «غيلان دمشقى» بودند . اين دو نفر ، به راستى و درستى و صدق و ايمان ، شناخته مى شدند . معبد ، همراه ابن اشعث ، خروج كرد و به دست حَجّاج ، كشته شد و غيلان نيز ، پس از آن كه حرف هايش به گوش هشام بن عبد الملك رسيد، به دستور هشام ، دست ها و پاهايش را بريدند و سپس او را به دار آويختند .
در كتاب تاريخ علم كلام (تأليف شبلى نعمانى ، جلد اوّل، صفحه ۱۴) مى نويسد : «اگرچه براى اختلاف عقايد ، تمام عوامل و اسبابْ فراهم بود، ليكن از آغاز ، اين از سياست و پولتيك يا مقتضيّات مملكتى بود ، كه در زمان امويان ، چون بازار سفّاكى رواج داشت ، قهرا در طبايع ، شورش پيدا مى شد ؛ لكن هر وقتْ كلمه شكايتى از زبان كسى در مى آمد، طرفداران حكومت، حواله به تقدير كرده ، او را ساكت و خاموش مى كردند كه : آنچه مى شود ، مقدّر و مرضىِّ خداست و نبايد هيچ دم زد ؛ آمَنّا بِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ . ^۱
در زمان حَجّاج، معبدِ جُهَنى ـ كه از تابعين بود و بسيار دلير و راستگو بود ـ ، يك روز از استاد خود ، حسن بصرى ، پرسيد : اين كه از طرف بنى اميّه مسئله قضا و قدر را پيش مى كشند ، تا كجا اين حرف ، راست است و درست؟ او گفت : ايشان ، دشمنان خدا هستند، دروغ مى گويند» . ^۲