آنها حکومت را نه به عيسى علیه السّلام که به مغولان سپردند. نمونه ديگر، گزارشى است که حکومت عبّاسيان را دو برابر زمان حکومت بنى اميّه مى‏شمرد؛^۱ امرى که آن نيز قابل تأييد و انکار نبوده، امّا در روزگار درگيرى و در عرصه سياست، فرصت‏طلبان را جذب مى‏کرده است. اکنون مى‏دانيم که حکومت عبّاسيان (۱۳۲ - ۶۵۶ ق)، حدود پانصد سال و بيش از پنج برابر حکومت نود ساله اُمَويان (۴۱ - ۱۳۲ ق) به طول انجاميد.

در اين دوران، شاهد جعل غاليان رخنه کرده به درون شيعه نيز هستيم. آنان، از فضاى ضدّ اُمَوى و گرايش اوّليه و عوام‏فريبانه عبّاسيان به اهل بيت علیهم السّلام و علويان، بهره‏بردارى کردند و احاديثى را در باره امامان ساختند که آنان را خدا و پيامبر مى‏نمود و رهبران غاليان را رسول و وصى و سفير ايشان. اينان، به زودى و تندى به وسيله امامان و راويان صادقشان، طرد و افشا شدند. در اين عصر، شاهد پيدايش زنديقان و ورود خوارج به عرصه حديث‏پردازى نيز هستيم، هر چند شمار احاديث ساختگى که ردّ پاى عقايد اين دو گروه در آن هويدا باشد، فراوان نيست.^۲

۲. انگيزه‏هاى حديث‏سازى

چرايىِ کلّى حديث‏سازى، چيزى جز مطامع دنيوى نيست، امّا چهره‏هاى گوناگون دنياطلبى، سبب تنوّع احاديث ساختگى مى‏شود؛ امرى که شناخت آن، مى‏تواند ما را در پى‏جويىِ خاستگاه احاديث ساختگى يارى دهد و در کنار کاربرد معيارهاى نقد، به کشف احاديث ساختگى برساند. انگيزه‏هاى جعل را مى‏توان به انگيزه‏هاى سياسى، اجتماعى و سودجويى‏هاى فردى تقسيم کرد. اين انگيزه‏ها، گاه در هم تنيده‏اند و گاه هدف مسبّبان اصلى، مانند حاکمان جور، با انگيزه حديث‏سازان مباشر و دست اندر کار جعل، متفاوت است. در اين ميان، انگيزه‏هاى سياسى، فراوانىِ بيشترى دارند.

اُمويان، بازار حديث‏سازى رونق گرفت و احاديث نادرستى درباره فضائل صحابيان و نکوهش علويان و اهل بيت علیهم السّلام و باورهايى مانند جبر و تقدير و... جعل و نشر شدند.^۱ نجاشى نيز از کتابى با عنوان «توليدات بَنى اُميّة فى الحديث»، نوشته ثبيت بن محمّد نام بُرده است که اين نکته را تأييد مى‏کند.^۲حديث‏سازى، پس از معاويه نيز ادامه يافت و مبارک خواندن روز عاشورا به دوره یزید بن معاویه باز می‌‌گردد.^۳

با وجود اين اسناد، برخى حديث‏پژوهان معاصر، مانند ابو شهبه، ابو زهره و عمر فلاته، روزگار اوج، يا آغاز پيدايش جعل را زمان‏هاى ديگرى دانسته‏اند، امّا کمتر اسناد مقبولى به دست داده‏اند و بيشتر به تحليل‏هاى تاريخى و اصل نامقبول «عدالت همگانى صحابيان»، تمسّک کرده‏اند.^۴

پس از بنى اميّه و در روزگار شورش عبّاسيان، شاهد جعل احاديثى هستيم که به صراحت يا با ارائه علامت، آنها را پيروز ميدان درگيرى با اُمويان معرّفى مى‏نمود، يا بر منزلت عبّاس، عموى پيامبر اکرم و نياى عبّاسيان، فراتر از واقعيت مى‏افزود، يا خراسان، جايگاه طرفداران عبّاسيان، و سياه‏جامگان، نيروى نظامى آنان را مى‏ستود؛ احاديثى که تنها به سود عبّاسيان بود، نه ديگران.^۵ براى نمونه به پيامبر نسبت دادند که به عبّاس فرموده است:«هنگامى که فرزندانت در عراق و ايران سُکنا گزيدند و جامه سياه پوشيدند و خراسانيان، ياور آنان گشتند، پيوسته حکومت در دست آنان است تا آن را به عيسى بن مريم علیهما السّلام بسپارند».^۶

تشخيص اين پيش‏بينى تاريخى در آن روزگار، ممکن نبوده است؛ امّا اکنون مى‏دانيم که