قرآنی و وحیانی را با معانی لغوی پیوند زنند. آنان کاربردهای قرآنیِ واژه‏ها را در نظر داشته، از الفاظ مترادف و گاه متضاد، برای تفسیر این معانی و انتقال آنها به مخاطب، استفاده می‏کرده‏اند.^۱ این احادیث، گزاره‏های تفسیری و توضیح دهنده معنای اصلی مورد پژوهش اند و به دو شکل سلبی و ایجابی عرضه شده‏اند. هر دو شکل این گزاره‏ها، حدود معنایی و مرز و گستره واژه را نشان می‏دهند و به تعیین مفهوم دقیق آن یاری می‏رسانند.

تا کنون بیان کردیم که در تبیین واژگان باید همه این مراحل را بپیماییم: معانی واژگان را یک به یک در همه منابع معتبر لغت و غریب القرآن و غریب الحدیث بکاویم و کاربردهای آنها را در متون کهن ادبی و تاریخی پیجویی کنیم و سپس استعمال‏های قرآنی و حدیثیِ آنها را گرد ‏آوریم. ایستگاه پایانی، اجتهاد و اندیشه‌ورزی در مطالبِ گرد‌ آمده است. این به معنای توجّه همه‏جانبه به تمام اسناد و اطّلاعاتِ جمع‌آوری شده و دقّت در اثرگذاری هر یک از آنها بر یکدیگر و چگونگیِ تعامل درونی و بیرونیِ آنهاست. در طیّ این مراحل، همه داشته‏های ذهنی به یاری می‏آیند و از فراورده‏های ادبی و دانش‏های بشری استفاده می‏شود.

در این شیوه، به آرای لغت‏دانان توجّه می‏شود؛ امّا به هیچ یک به تنهایی، اتّکا و استناد نمی‌گردد. ما گفته‌های لغت‏شناسان مهم و معتبر را گردآوری می‏کنیم؛ ولی به کمک پژوهش‏های میدانی و دقّت‏های ذهنی، آنها را نقد می‌نماییم و معنای نهایی را بر می‌گزینیم یا معنایی دقیق و ظریف‏تر به دست می‏دهیم. مراجعه به کتاب‌های لغت، غریب القرآن و غریب الحدیث، و نیز مطالعه دقیق متونِ در بر دارنده واژه مورد پژوهش، دست به دست هم می‏دهند و ما را به رأیی مستقل و مستقیم در باره معنای آن واژه - که حاصل کوشش و اجتهاد جمعی است - می‏رسانند.

اگر بتوانیم حاصل اجتهاد لغویِ خویش را چکیده و مکتوب کنیم، آن گاه

حضرت موسی علیه السلام نیز با همین واژه پاسخ می‏دهد: ( قٰالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدىٰ؛^۱ گفت: پروردگار ما کسى است که هر چیزى را خلقتى در خور او داده، سپس آن را هدایت فرموده است). از این رو، می‏توانیم بگوییم که آیه به فهم معنای «ربّ» یاری می‏دهد و معنایی را به ذهن می‌رسانَد که با ترجمه آن در برخی کتاب‌های لغت، متفاوت است. مشابه این گفت و گو، در تبیین معنای «ربّ العالمین» میان حضرت ابراهیم علیه السلام و بت‌پرستان، در سوره شعرا آمده و یکی از نمونه‏های خوب و مفصّل برای گزاره‏های تفسیری است.^۲

دقّت در سخنان اهل بیت علیهم السلام نیز می‏تواند همین نتیجه را داشته باشد. آنان بیش از هر کس دیگر با زبان عربی و معنای دقیق واژه‏های آن آشنا بوده‏اند. آنان به علم الهی، از نظام هستی و چگونگیِ طبیعت و درون انسان و لایه‏های عمیق و تو در توی آن، آگاه بوده‌اند و به درستی می‏دانسته‏اند که «ربّ» و «صراط» و «غضب» و «ضلال» و «عُجب» و «تقوا» را چه سان تفسیر کنند و چگونه معانی