از امام باقر علیه السلام در باره این روایت که «هیچ آیه‏اى از قرآن نیست مگر آن که ظاهر و باطنى دارد» پرسیدم. فرمود: «ظاهرش همان تنزیل آن است و باطنش تأویل آن. پاره‌ای از آن، پیش‌تر تحقّق یافته و پاره‌ای از آن، هنوز تحقّق نیافته است، که جارى می‌شوند، همان گونه که خورشید و ماه، جریان دارند. هر گاه تأویل چیزى از آن فرا رسد، براى مردگان، چنان خواهد بود که براى زندگان است. خداوند فرموده است: ( و تأویلش را جز خدا و راسخان در دانش، کسى نمى‏داند). ما آن را مى‏دانیم».

دانايان به تأويل

تأویل و تبیین باطن قرآن، معنایى دور از مفهوم ظاهرى آن، امّا مرتبط با آن ارائه مى‏نماید. این معنا هرچند معارض با معناى ظاهرى نیست، امّا پى بردن به آن، دستِ کم در آیات متشابه، به دانشى ژرف و گسترده نیاز دارد؛ زیرا در آیه یاد شده،^۱ در صورتی که حرف «واو» استینافیّه باشد، آگاهى از تأویل، به خداوند منحصر مى‏شود و اگر «واو» عاطفه باشد، با این که انحصار آن به خداوند از میان مى‏رود محدودیتش به راسخان در علم، ثابت مى‏مانَد.

ظاهر برخى روایات، استینافى بودن «واو» است، مانند این روایت از امام على علیه السلام:

۰.وَ اعلَم أَنَّ الرّاسِخینَ فِى العِلمِ هُمُ الَّذینَ أَغناهُم عَنِ اقتِحامِ السُّدَدِ المَضروبَةِ دونَ الغُیوبِ إِلأقرارُ بِجُملَةِ ما جَهِلوا تَفسیرَه مِنَ الغَیبِ المَحجوبِ، فَمَدَحَ اللهُ تَعالَى اعتِرافَهُم بِالعَجزِ عَن تَناوُلِ ما لَم یُحیطوا بِه عِلماً، وَ سَمّىٰ تَركَهُمُ التَّعَمُّقَ فیما لَم یُكَلِّفهُمُ البَحثَ عَن كُنهِهِ رُسوخاً.^۲

۰.بدان که راسخان در دانش، کسانى‏ هستند که اقرار به [وجود] پاره‏اى رازهاى نهان که تفسیرش را نمى‏دانند، آنان را از نسنجیده درآمدن بر پرده‏هاى غیب، بى‏نیاز کرده است. خداوند متعال، اعتراف آنان را به ناتوانى از نیل به آنچه بر

که به تبیین و تأویل آنها پرداخته‌اند، کافی است تا بخشی از این مطالب را به بحث تأویل اختصاص دهیم.

گفتنی است که حتّی اگر دیدگاه مشهور را بپذیریم، آیه یاد شده، وجود آیات متشابهی را که به تأویل نیاز دارند، اثبات می‌کند؛ امّا وجود بطن و تأویل در آیات دیگر را نفی نمی‌کند. آیات محکم کتاب هم می‌توانند تأویل داشته باشند، بی آن که معنای ظاهری و استوار آنها خدشه‌دار شود.

افزون بر این، چند روایت، همه قرآن را داراى ظهر و بطن و تأویل دانسته‏اند.^۱ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مى‏فرماید:

۰.لَیسَ مِنَ القُرآنِ آیةٌ إلّٰا وَ لَها ظَهرٌ وَ بَطنٌ، وَ ما مِنهُ حَرفٌ إلّٰا وَ إنَّ لَهُ تَأویلاً ( وَ مٰا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّٰهُ وَ الرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ).^۲

۰.هیچ آیه‌ای از قرآن نیست، مگر آن که ظاهری و باطنی دارد. هیچ حرفی از آن نیست، مگر آن که تأویلی دارد ( و تأویلش را جز خداوند و راسخان در دانش نمی‌دانند).

در باره همین موضوع از امام باقر علیه السلام پرسیده شده و ایشان، عمومیّت بطن و تأویل را براى همه قرآن، تأیید نموده است. فضیل بن یسار، این پرسش و پاسخ را گزارش کرده است:

۰.سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام عَن هٰذِهِ الرِّوایَةِ: «ما مِنَ القُرآنِ آیَةٌ إلّا وَ لَها ظَهرٌ وَ بَطنٌ»، فَقالَ: ظَهرُهُ تَنزیلُهُ، وَ بَطنُهُ تَأویلُهُ، مِنهُ ما قَد مَضىٰ، وَ مِنهُ ما لَم یَكُن، یجری كَما یَجرِی الشَّمسُ وَ القَمَرُ، كُلَّما جاءَ تَأویلُ شَیءٍ مِنهُ یَكونُ عَلَى الأَمواتِ كَما یكونُ عَلَى الأَحیاءِ، قالَ اللهُ: ( وَ مٰا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّٰهُ وَ الرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ)، نَحنُ نَعلَمُهُ».^۳