کار خود استفاده می‌کند، ولی هدف اصلی تفسیر موضوعی، تحقیق و پژوهش در قرآن و کشف نظریه یا دیدگاه قرآن با استفاده از تفسیر آیات موضوع است. از این رو، «تفسیر موضوعی» در واقع، «تحقیق موضوعی در قرآن» است که به تناسب بهره‌گیری از تفسیر آیات برای پژوهش موضوعی در قرآن، به «تفسیر موضوعی» مشهور شده است.^۱ به دیگر بیان، تفسیر موضوعی در واقع، پژوهشی مبتنی بر تفسیر است و هدف آن دیدگاه‌شناسی است، نه معنا و مرادشناسی. از این رو، تفسیر موضوعی، پژوهشی موضوع‌محور و تفسیرمدار است.^۲

با توجه به این نکات، تفسیر موضوعی را می‌توان این گونه تعریف نمود: «استنباط دیدگاه قرآن درباره موضوعی معین با بهره‏گیری از تفسیر آیات».

گفتنی است که قید «با بهره‌گیری از تفسیر آیات» قید توضیحی برای نشان دادن وجه تسمیه چنین پژوهشی به تفسیر موضوعی است. بنا بر این تعریف، موارد زیر ـ که گاه داخل در تفسیر موضوعی انگاشته می‌شوند ـ خارج می‌شود:

۱. تفسیر موضوعی سوره‏ها

مراد از این عنوان ـ که بیشتر در میان قرآن‏پژوهان جهان عرب رواج دارد ـ بررسی موضوعِ محوری و هدف سوره و ارتباطاتِ موضوعی بخش‏های آن است که بهتر است از آن با «موضوع‏کاوی سوره» تعبیر کرد.^۳ این گونه از پژوهش‏های

تقریباً همگان بر این باورند که غرض نهایی در تفسیر موضوعی، شناخت دیدگاه قرآن در یکی از موضوعات مطرح در قرآن یا عرضه‏شده بر آن است.^۱

بنا بر این، اگر غرض اصلی در تفسیر موضوعی «شناخت دیدگاه قرآن درباره موضوعی معین» باشد، لازم است تفسیر موضوعی را قسیم تفسیر اصطلاحی بدانیم.

البته در لسان عمومی به استنباط معانی و مراد ظاهر آیاتی که دارای موضوع واحدی هستند، نیز تفسیر موضوعی اطلاق می‏گردد، ولی شایسته است برای مرزبندی دقیق میان انواع مطالعات قرآنی، این گونه استنباط را «تفسیر هم‏موضوع» نامید تا هم نشان داد که چنین پژوهش‏هایی از سنخ تفسیر اصطلاحی هستند و هم تمایز آن با تفسیر موضوعی مشخص شود؛ چنان که دانشورانی چون عبدالستار سعید نیز متوجه لزوم تفاوت‏گذاری میان این دو نوع مطالعه آیات شده است.^۲

با توجه به این مباحث «تفسیر گزینشی» به طور مستقیم، به مصحفی و مبحثی تقسیم می‌شود. از این رو، تقسیمات جدید و نسبت تفسیر اصطلاحی و تفسیر موضوعی به این شکل خواهد بود:

طبق این نمودار، روشن است که تفسیر موضوعی قسیم تفسیر اصطلاحی است، نه از اقسام آن.^۳ البته «تفسیر موضوعی» از تفسیر اصطلاحی به عنوان ابزار