استنباط نکرده است.^۱ البته هر نظریه‏ای، اعم از تجربی و قرآنی، تا زمانی که توان تبیین، پیش‏بینی و کنترل داشته باشد، معتبر و قابل اتکاست.

با این همه، اگر نظریه‏ای با رعایت صحیح اصول استنباط، به شکل مطمئن و متقن از قرآن استنباط گردد، دیگر ابطال‏پذیر نخواهد بود و باید آن را قانون و حقیقت تلقی نمود.

۶. شناخت مقتضیات زمان و مکان

تفسیر موضوعی علاوه بر تمامی آن مهارت‏ها و توانایی‏های علمی خاص، نیازمند شناخت در دو زمینه دیگر هم هست: یکی، شناخت مشکل و موضوعی که در مراحل پژوهش بررسی خواهد شد. و دیگری، شناخت اقتضائات دنیای جدید، جامعه امروزی و بشر معاصر است.

موفقیت در کشف نظریه‏های قرآنی نیازمند فکری روشن درباره نیازها و شوون عصر حاضر و جوامع معاصر است تا بتوان تفسیری روزآمد از آیات به دست آورد و آن را مایه نظریه‏سازی قرار داد.

کسی که نگاهی کلان، دقیق و واقعی نسبت به زمان و مکان خود ندارد، توان لازم برای جریان‏دادن نص قرآنی را هم ندارد و نمی‏تواند معنایی را که در عصر نزول از آیات فهم می‏شده است، کاربردی و با قرائتی مدرن و به ‏روز عرضه کند.

علاوه بر این، چنان که در فقه نیز مطرح است، توجه به اقتضائات زمان و مکان در شناخت دستورات متغیر قرآن نیز دخالت دارد و می‏تواند فهم آیات را تغییر دهد. البته این امر آسیب‏هایی را نیز به دنبال خواهد داشت. بنا بر این، باید با احتیاط در مسیر آن گام برداشت.

اما روش نظریه‏پردازی قرآنی نه مبتنی بر ارائه فرضیه و بررسی صحت و سقم آن است و نه مبتنی بر استقرار و تحلیل مصادیق جزئی و خارجی پدیده‏هاست، بلکه مبتنی بر وجود نظریه‏های صحیح و واقعی در دل آیات قرآن است که باید به کمک پژوهشی متن‏کاوانه تحصیل ‏گردد (روش استنباطی) که چهار مرحله کلی دارد:

۱. موضوع‏شناسی،

۲. استکشاف،

۳. سازمان‏دهی،

۴. تحلیل و نظریه‏سازی.

بنا بر این، نظریه‏ای که در طی این مراحل ساخته می‏شود، کاملاً انتزاعی است و ناظر به مصادیق مشخص خارجی نیست. همچنین روش استنباطی، گر چه از استقرای متون و داده‏های قرآن و حدیثی استفاده می‏کند، اما مسیر روش استقرایی نظریه‏پردازی را طی نمی‏کند؛ چنان که گاه نیز در ابتدای پژوهش فرضیه‏هایی دینی شکل می‏گیرند، ولی باز نیز مسیر روش قیاسی طی نمی‏شود.

یکی دیگر از تفاوت‏های نظریه‏پردازی تجربی و قرآنی شیوه اعتبار سنجی آن دو است. شیوه اعتبارسنجی بیشتر نظریه‏های تجربی بر اساس آزمون تجربی و میزان صدق پیش‏بینی آن‌هاست، ولی اعتبارسنجی بیشتر نظریات قرآن بر اساس میزان رعایت معیارهای روش‏شناسی اجتهادی است.^۱

با این همه، نقطه مشترک آن دو این است که نظریه‏های تجربی هیچ گاه واقعا اثبات نمی‏شوند، بلکه فقط ابطال یا اصلاح می‏گردند؛ یعنی هر نظریه تجربی ممکن است روزی معلوم شود که نادرست است. درباره نظریات قرآنی نیز ممکن است که روزی روشن شود که پژوهش‌گر دیدگاه قرآن را به درستی و یا کامل