چهار . ايثار يكى از ياران پيامبر خدا
حاكم نيشابورى در المستدرك، از ابن عمر ، چنين روايت كرده است:
به يكى از ياران پيامبر خدا ، يك گوسفند هديه داده شد ؛ امّا او گفت : «برادرم فلانى و خانواده او، بيش از ما به اين [غذا ]نياز دارند» . لذا آن را براى او فرستاد . همين طور، آن سر گوسفند را يكى براى ديگرى مى فرستاد تا آن كه هفت خانه را گشت و به جاى اوّلش باز گشت . در اين هنگام ، اين آيه نازل شد : « ... و [ديگران را ]بر خود ، مقدّم مى دارند ، هرچند خودشان نياز مبرم داشته باشند ...» . ۱
پنج . ايثار جمعى از شهداى اُحد
نويسنده تفسير مجمع البيان ، در تبيين شأن نزول آيه ايثار مى نويسد:
گفته شده كه اين آيه ، درباره هفت نفرى نازل شد كه در روز اُحد ، تشنه شدند و مقدارى آب به اندازه اى كه يك نفر را كفايت كند ، آوردند . يكى از آنها گفت : «آب را به فلانى بنوشان» ، تا آن كه بين هفت نفر گشت و همگى شهيد شدند و هيچ يك از آنها آب ننوشيد . پس خداوند سبحان ، ايشان را [در اين آيه] ستود . ۲
بررسى وجوه ياد شده
حاصلِ بررسىِ وجوهى كه درباره اسباب نزول آيه ايثار ملاحظه شد ، از نظر انطباق با ظاهر قرآن و با توجّه به رواياتى كه دلالت بر هر يك از اين وجوه مى نمايد ، اين است كه شأن نزول اصلى اين آيه ، ايثار انصار در جريان تقسيم غنايمى است كه از يهود بنى نضير به دست مسلمانان افتاده بود و آنان ، مهاجران را در بهره بردارى از آن ، بر خودْ مقدّم داشتند. رواياتى كه دلالت بر اين وجه دارند ، با ظاهر آيه ايثار ، هماهنگ اند و از اين رو ، اكثر قريب به اتّفاق مفسّران ، آن را پذيرفته اند.
بنا بر اين ، بايد گفت : رواياتى كه دلالت بر ساير وجوه پيشْ گفته دارند ، در صورت صحّت سند ، ذيل آيه ايثار را از باب جَرْى ، بر موارد ياد شده ، تطبيق كرده اند و اگر بخواهيم جمله «و [ديگران را] بر خود مقدّم مى دارند ، هر چند خود، نياز مبرم داشته باشند» را بر فرد خاصّى تطبيق كنيم ـ همان طور كه در برخى از روايات گذشته ملاحظه شد ـ ، بى ترديد ، امام على عليه السلام «سيّدُ المُؤْثِرين (آقاى ايثارگران)» است و مانعى ندارد كه بگوييم ذيل آيه ايثار ، توسّط جبرئيل عليه السلام بر همه موارد ايثار امام على عليه السلام و ساير ايثارهاى بزرگ ، تطبيق شده است و مقصود از نزول آيه يادشده در اين موارد ، جَرْى و تطبيق آن، توسّط جبرئيل عليه السلام است.
البتّه بايد توجّه داشت كه اَسناد رواياتى كه دلالت بر اين وجوه دارند ، به استثناى برخى از روايات مربوط به ايثار امام على عليه السلام ، از قوّت و اعتبار لازم برخوردار نيستند ؛ امّا بديهى است كه ضعف سند ، به معناى مجعول و مردود بودن آنها نيست.
