پنج . ارزيابى احاديث «شكيبايى بر استئثار»

در برخى احاديث ، سخنانى به پيامبر خدا نسبت داده شده كه ايشان ضمن پيشگويى وقوع آفت استئثار در امّت اسلامى ، به مردم گوشزد مى كند كه آنان حقّ اعتراض به دولت مردان خودخواه و انحصارطلبِ حاكم را ندارند ؛ بلكه موظّف به شكيبايى و سكوت تا قيامت اند! ^۱
نكات قابل تأمّل در نقد و ارزيابى اين احاديث ، بسيار است . از اين رو، ارزيابى كاملِ آنها فرصت ديگرى مى طلبد و ما در اين جا تنها تنها به چند نكته مهم اشاره مى كنيم:

الف ـ تفكيك دين از سياست

بى ترديد ، مقتضاى پذيرفتن احاديثى كه مسلمانان را به شكيبايى بر ظلم و بى عدالتى و استئثار زمامداران ، امر مى كنند ، تفكيك دين از سياست است . از اين رو ، محدّثان و فقهايى كه اين احاديث را پذيرفته اند ، فتوا داده اند كه مسلمانان در هيچ شرايطى ، حقّ اعتراض بر زمامداران خود را ندارند و نمى توانند از اطاعت آنان سر باز زنند . به نمونه هايى از اين آرا توجّه كنيد:
محدّث معروف اهل سنّت ، مسلم بن حجّاج نيشابورى ، احاديث مذكور را در چند باب مربوط به «اِمارت» در كتاب خود (صحيح مسلم) ، جمع آورى كرده است . عناوين اين ابواب كه جمع بندى و در واقع ، برداشت و فتواى اوست ، بدين شرح است:
(۱۱) باب الأمر بالصبر عند ظلم الولاة و استئثارهم (باب امر به شكيبايى، هنگام ستم حاكمان و انحصارطلبى شان) ؛
(۱۲) باب فى طاعة الاُمراء و إن منعوا الحقوق (بابى در فرمانبرى از اميران ، هرچند از استيفاى حقوق مردم ، جلوگيرى كنند) ؛
(۱۳) باب وجوب ملازمة جماعة المسلمين عند ظهور الفتن و فى كلّ حال ، و تحريم الخروج على الطاعة و مفارقة الجماعة (باب وجوب همراهى با جماعت مسلمانان ، هنگام آشكار شدن فتنه ها و در هر حالى ، و نيز حرمت خروج بر حاكم و جدا شدن از جماعت مسلمانان) . ^۲
بر اساس اين احاديث ، شافعى ، مالك و احمد بن حنبل ، فتوا داده اند كه شكيبايى بر جور حاكم ، واجب است . احمد بن حنبل فتوا داده است كه:
قيام مسلّحانه عليه اُمرا جايز نيست ، هرچند ظالم باشند . ^۳
در شرح الموطّأ آمده است كه رأى مالك و جمهور اهل سنّت ، اين است كه :
هر گاه امام ظلم كند ، باز هم اطاعت ، بهتر از خروج است . ^۴
باقلانى مى گويد:
جمهورِ اثبات گرايان و اهل حديث گفته اند: امام با اين چيزها [يعنى فسق ، ظلم ، غصب اموال ، تعدّى به جان مردم ، پايمال كردن حقوق و معطّل كردن حدود الهى ]خلع نمى شود ، و قيام عليه او واجب نيست ؛ بلكه واجب است نصيحت كردن او و ترساندنش از عذاب الهى و اطاعت نكردن از او در آن جا كه دعوت به معصيت خدا مى كند . آنان در اين باره، به احاديث فراوان و مشابهى از پيامبر صلى الله عليه و آله و اصحاب ايشان استدلال كرده اند كه درباره اطاعت از پيشوايان ، هرچند ستم كنند و بيت المال را به انحصار خود درآورند ، وارد شده است . ^۵

چهار . مبارزه با استئثار

پيامبر صلى الله عليه و آله در عصر نبوّتش و امام على عليه السلام در دوران خلافتش، با همه توان كوشيدند كه از بروز آفت خطرناك انحصارطلبى در ميان دولت مردان نظام نوپاى اسلامى، پيشگيرى كنند . پيامبر خدا تا آن جا مراقب آفت انحصارطلبى بود كه از هر گونه رنگ و بوى اين خصلت زشت نيز اجتناب مى كرد و اجازه نمى داد كسى حتّى ايشان را بر خود مقدّم بدارد . از اين رو، هنگامى كه بند كفش او در طواف ، پاره مى شود و شخصى به احترام ايشان بند كفش خود را باز مى كند و به ايشان مى دهد ، نمى پذيرد و مى فرمايد:
هذِهِ أثَرَةٌ، ولا أقبَلُ أثَرَةً . ^۱
اين ، نوعى امتياز است و من امتياز را نمى پذيرم .
اهل بيت پيامبر خدا نيز نه تنها از انحصارطلبى اجتناب مى كردند ، بلكه حقوق خود را نيز ايثار مى نمودند . مطالعه سيره عملى آنان در هر دو زمينه ، بويژه براى دولت مردان ، بسيار آموزنده است؛ امّا افسوس كه زمامداران امّت اسلامى از آنان پيروى نكردند و همان گونه كه پيامبر خدا پيشگويى كرده بود ، گرفتار آفت استئثار شدند و بدين سان، بر اسلام و اسلاميان، گذشت آنچه گذشت.