سه . نقش ادب در زندگىِ انسان

از نگاه احاديث اسلامى ، ادب ، آثار و بركات فراوانى براى زندگى انسان دارد : ادب ، سرمايه شكوفايىِ عقل ، زيور جان و زبان ، زينت حسَب و نسَب ، و عامل رشد همه فضايل اخلاقى در انسان است . ^۱
كسى كه خود را به زيور ادب بيارايد ، زشتى هاى نسَب او پنهان مى ماند و كمتر گرفتار كارهاى ناشايسته مى شود و در يك جمله ، باادب ، در زندگى ، سعادتمند ، و بى ادب ، شقاوتمند است . و به تعبير زيباى امير سخن :
مَا الإِنسانُ لَولَا الأَدَبُ إلّا بَهيمَةٌ مُهمَلَةٌ . ^۲
اگر ادب نبود ، انسان چيزى جز حيوانى افسار گسيخته نبود.
بر اين پايه ، انسان در زندگى ، بيش از هر چيز ، به ادب نياز دارد . به گفته امام على عليه السلام :
إنَّ النّاسَ إلى صالِحِ الأَدَبِ أحوَجُ مِنهُم إلَى الفِضَّةِ وَ الذَّهَبِ . ^۳
مردم ، به ادبِ نيكو نيازمندترند تا به سيم و زر .
و از اين رو ، پيشوايان اسلام با بيان هاى گوناگون ، پيروان اين آيين را به فراگيرىِ ادب برانگيخته اند و از ترك آن بر حذر داشته اند ، تا آن جا كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد :
إن اُجِّلتَ فى عُمُرِكَ يَومَينِ ؛ فَاجعَل أحَدَهُما لِأَدَبِكَ لِتَستَعينَ بِهِ عَلى يَومِ مَوتِكَ . ^۴
اگر دو روز از عمرت باقى مانده بود ، يك روزِ آن را به ادب [و تربيت] خود اختصاص بده تا از آن براى روز مردنت كمك بگيرى .
ادبى كه براى زندگىِ پس از مرگ انسان سودمند است ، ادب در برخورد با خداست؛ يعنى تبلور ارزش هاى الهى در زندگى پيش از مرگ . هر چه اين ادب بيشتر شود ، انسان به فلسفه آفرينش خود نزديك تر مى گردد و از بركات آن در دنيا و آخرت ، بهره افزون ترى خواهد برد كه :
«عِندَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالْأَخِرَةِ . ^۵
در نزد خداست پاداش دنيا و آخرت» .
چهار . ريشه هاى ادب
جمع بندى آن دسته از متون قرآن و حديث كه اشاره به خاستگاه ها و ريشه هاى ادب دارند ، بدين گونه است كه ادب ، دو ريشه اصلى دارد : يكى وراثت و ديگرى تربيت ، چنان كه در حديث نبوى آمده است :
النّاسُ مَعادِنُ ، وَ العِرقُ دَسّاسٌ ، و أدَبُ السّوءِ كَعِرقِ السّوءِ . ^۶
مردم [چونان] معدن هايند . رگ و ريشه اثر دارد ^۷ و تربيت بد ، مانند رگ و ريشه بد است .
ريشه و وراثت ، هر دو به خانواده باز مى گردند . در حديثى از امام على عليه السلام مى خوانيم :
إذا كَرُمَ أصلُ الرَّجُلِ كَرُمَ مَغيبُهُ و مَحضَرُهُ . ^۸
هر گاه اصل و ريشه مرد ، ارجمند باشد ، در غياب و حضورْ ارجمند است .
بنا بر اين ، كسانى كه مى خواهند فرزندان باادب داشته باشند ، بايد پيش از ازدواج و انتخاب همسر ، براى رسيدن به اين هدف ، برنامه ريزى كنند . به فرموده پيامبر خدا :
اُنظُر فى أىِّ نِصابٍ تَضَعُ وَلَدَكَ ، فَإِنَّ العِرقَ دَسّاسٌ . ^۹
بنگر كه فرزندت را در چه خاستگاهى مى نهى [و از چه خانواده اى همسر مى گيرى] ؛ چراكه رگ و ريشه ، اثر دارد .
خانواده هاى اصيل و نجيب و با كرامت ، نقش اساسى در پرورش انسان هاى نيك رفتار و باادب دارند ؛ امّا بايد توجّه داشت كه تربيت نيز در كنار وراثت ، نقشى بنيادى در سازندگىِ انسان دارد . تربيت تا آن جا در سازندگىِ انسان ، مؤثّر است كه مى تواند آثار مثبت يا منفى وراثت را از بين ببرد يا از آن بكاهد .
عناصر مهم و مؤثّر تربيتى كه در قرآن و حديثْ بدانها اشاره شده است ، عبارت اند از : برنامه ريزى و تلاش براى تقويت ايمان و علم و انديشه ، و الگو قرار دادنِ انسان هاى خودْ ساخته و شايسته در جامعه ، و نيز يارى خواستن از خداوند متعال براى رسيدن به اين مقصد بزرگ . ره نمودهاى پيشوايان اسلام در اين زمينه ، براى مربّيان امور تربيتى ، بسيار كارساز است .