ب ـ تبلور ارزش هاى دينى

ارزش هاى دينى ، عبارت اند از آنچه خداوند متعال ، انجام دادن آن را به صورت واجب يا راجح ، از انسان خواسته است . برخى از احاديث ، به اين معنا اشاره دارند ، مانند :
أنَا أديبُ اللّه ِ وعَلِىٌّ أديبى . ^۱
من تربيت شده خدا هستم و على ، تربيت شده من است .
إنَّ اللّه َ أدَّبَ نَبِيَّهُ عَلى مَحَبَّتِهِ . ^۲
خداوند ، پيامبرش را بر محبّت خويش پَروَرْد .
إنَّ المُؤمِنَ يَأخُذُ بِأدَبِ اللّه ِ . ^۳
مؤمن ، به آداب خدا رفتار مى كند .
مؤدّب بودن به آداب الهى ، در اين گونه احاديث ، بدين معناست كه ارزش هاى دينى ، در گفتار و كردار پيشوايان اسلام و رهروان آنها تبلور مى يابند . در اين جا توجّه به دو نكته ، ضرورى است :
نكته اوّل ، اين كه ارزش هاى عقلى و شرعى ، در ريشه يابى و تحليل دقيق ، به يك نقطه مى رسند . از امام على عليه السلام نقل شده است :
العَقلُ شَرعٌ مِن داخِلٍ ، وَ الشَّرعُ عَقلٌ مِن خارِجٍ . ^۴
عقل ، شريعت درونى است ، و شريعت ، عقل برون .
بى ترديد ، اگر عقل بتواند حقايق را آن گونه كه هستند درك كند ، به همان نقطه مى رسد كه دين رسيده است ، و بر همين اساس گفته شده است كه : «هر آنچه عقل بِدان حكم كند ، شريعت نيز بِدان حكم مى كند ، و هر آنچه شريعت بِدان حكم كند ، عقل هم بِدان حكم مى كند» ^۵ . با اين نگاه ، آداب عقلى و شرعى ، در واقع ، يكى هستند .
نكته دوم ، اين كه آداب اجتماعىِ نامشروع ، در واقع ، ارزش ادبى ندارند؛ زيرا همان طور كه اشاره شد ، اگر ارزش ادبى داشتند ، شريعت با آنها مخالفت نمى كرد؛ بلكه زيبا جلوه كردنِ اين گونه آداب ، در حقيقت ، نوعى انحراف روانى است و كسانى كه گرفتار اين انحراف هستند ، به تعبير قرآن «زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَــلِهِمْ ؛ ^۶ كردارهاى زشتشان در ديده آنان زيبا جلوه مى نمايد» .

يك . معناى ادب

در احاديث اسلامى ، كلمه ادب به طور كلّى در سه معنا به كار رفته است :

الف ـ تبلور ارزش هاى فطرى و عقلى و اجتماعى

امام على عليه السلام با اشاره به همين معنا فرمود :
كَفاكَ أدَبا لِنَفسِكَ اجتِنابُ ما تَكرَهُهُ مِن غَيرِكَ . ^۱
تو را براى ادب كردن خويش ، همين بس كه از آنچه از ديگران نمى پسندى ، دورى گزينى.
لازمه اجتناب از آنچه انسان از ديگران ناپسند مى داند ، تبلور ارزش هاى فطرى ، عقلى و اجتماعى در گفتار و كردار است . كسى كه خود را متعهّد به رعايت اين ارزش ها كند ، نيازى به مربّى و مؤدِّب ندارد ، چنان كه وقتى از عيسى عليه السلام پرسيدند : چه كسى تو را ادب آموخت؟ فرمود :
ما أدَّبَنى أحَدٌ ، رَأَيتُ قُبحَ الجَهلِ فَجانَبتُهُ . ^۲
كسى مرا ادب نياموخت ؛ بلكه زشتىِ نادانى [ و بى ادبى ] را ديدم و از آن ، دورى گزيدم.
بى ادبى در گفتار و كردار ، ريشه در جهل دارد . عقل ، انسان را مقيّد به رعايت ارزش هايى مى كند كه براى حفظ هويت انسانى ، راهى جز آن وجود ندارد . از اين رو ، امام على عليه السلام مى فرمايد :
حَسبُ المَرءِ ... مِن أدَبِهِ ألّا يَترُكَ ما لا بُدَّ لَهُ مِنهُ . ^۳
آدمى را از ادب ، همين بس كه آنچه را از آن گريزى ندارد ، فرو نگذارد.
اهل ايمان كه خود را متعهّد به رعايت ارزش ها مى دانند ، بايد گفتار و كردار آنان سرشار از ادب باشد ، چنان كه پيامبر خدا در توصيف مؤمن فرمود :
حَرَكاتُهُ أدَبٌ . ^۴
حركات (رفتارهاى) او ادب است .