سه . مراتب زهد
اشاره كرديم كه پايين ترينِ مراتب زهد ، بى رغبتى قلبى همراه با اجتناب از محرّمات است ؛ امّا بالاترين درجه زهد ، نقطه اى است كه حجاب هاى شناخت ، به كلّى از جلوى ديده دل برداشته مى شوند و سالك به مرتبت «يقين» واصل مى گردد . با وصول به اين مرتبت است كه باطن دنياى نكوهيده براى زاهد كشف مى شود و در اين هنگام ، انسان نه تنها نسبت به دنيا بى ميل مى گردد ، بلكه به آن نفرت نيز پيدا مى كند ، چنان كه امام على عليه السلام در توصيف پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد :
عُرِضَت عَلَيهِ الدُّنيا فَأَبى أن يَقبَلَها ، و عَلِمَ أنَّ اللّه َ سُبحانَهُ أبغَضَ شَيئا فَأَبغَضَهُ . ۱
دنيا به او پيشنهاد شد؛ امّا از پذيرفتن آن خوددارى كرد ، و دانست كه خدا چه چيزى را دشمن مى دارد؛ او هم آن را دشمن داشت .
امام على عليه السلام نفرت خود از دنياى نكوهيده را با جملاتى مانند : «أمَرُّ عَلى فُؤادى مِن حَنظَلَةٍ يَلوكُها ذو سُقمٍ ؛ ۲ دنيا در مذاق من ، تلخ تر از حَنظلى است كه شخص بيمار [ ، با كراهت ]مى مكد» و يا «أهوَنُ فى عَينى مِن عُراقِ خِنزيرٍ في يَدِ مَجذومٍ ؛ ۳ دنيا در چشم من ، بى ارزش تر از استخوان يك خوك در دست فردى جذامى است» ، بيان نموده است .
چهار . تفاوت زهد اسلامى و رُهبانيت مسيحى
معلوم شد كه زهد اسلامى ، هم بُعد درونى دارد و هم بُعد بيرونى ، و زاهد ، هم در درون ، احساس بى رغبتى به دنيا مى كند و هم در بيرون ، بى علاقگى او به زرق و برق زندگى آشكار مى گردد . در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه با اين تعريفِ ارائه شده از زهد ، چه تفاوتى ميان زهد اسلامى و رُهبانيت مسيحيت وجود دارد؟ و چرا احاديث ، به شدّت از رهبانيت ، نهى كرده اند؟ ۴
پاسخ ، اين است كه زهد اسلامى و رُهبانيت مسيحيت ، دو مقوله اند و با هم تفاوت هاى فراوانى دارند . اصلى ترين و مهم ترين ويژگى زهد اسلامى كه ساير ويژگى ها به آن باز مى گردند ، اين است كه زهد اسلامى ، بر منطق و برهان روشن ، استوار است ؛ امّا رهبانيت مسيحيت ، توجيه علمى و منطقى ندارد .
زهد اسلامى ، چشم پوشى از مطلق لذايذ مادّى نيست و ـ همان طور كه توضيح داديم ـ تنها چشم پوشى از لذايذ زيانبار است ؛ امّا رهبانيت مسيحيت ، مردم را به چشم پوشى از مطلق لذايذ مادّى دعوت مى كند .
به سخن ديگر ، اسلام ، لذايذ مادّى را به دو بخش تقسيم كرده است : لذايذ سودمند و لذايذ زيانبار . زهد اسلامى ، شامل لذايذ سودمند نمى شود و اين ، همان چيزى است كه خرد و منطق ، انسان را بدان دعوت مى كند . اسلام ، هرگز نمى گويد كه انسان بايد از لذايذى كه براى زندگى او سودمندند ، چشم پوشى كند يا نسبت به آنها بى رغبت باشد . پيامبر خدا ، براى اين كه زهد اسلامى با رهبانيت مسيحى اشتباه نشود و براى اين كه از تحريف مفهوم «زهد» پيشگيرى نمايد ، تصريح مى فرمايد :
لَيسَ الزُّهدُ فِى الدُّنيا تَحريمَ الحَلالِ ، و لا إضاعَةَ المالِ ، ولكِنَّ الزُّهدَ فِى الدُّنيا الرِّضا بِالقَضاءِ ... . ۵
زهدورزى نسبت به دنيا ، حرام كردن حلال [بر خود] و يا ترك ثروت نيست؛ بلكه زهدورزى نسبت به دنيا ، عبارت است از : راضى بودن به قضاى خدا ... .
همه احاديثى كه درباره تحريف زهد ، هشدار داده اند و يا از رهبانيت و حرام شمردن آنچه خدا حلال كرده ، نهى كرده اند ، در واقع ، براى تبيين تفاوت هاى زهد اسلامى با رهبانيت مسيحى اند .
اسلام ، اجازه نمى دهد كه انسان هيچ كارى را بدون شناخت انجام دهد . ۶ زهد ورزيدن نسبت به دنيا نيز از اين قانون ، مستثنا نيست و به اين جهت امام على عليه السلام مى فرمايد :
لا تَزهَدَنَّ فى شَى ءٍ حَتّى تَعرِفَهُ . ۷
هرگز در چيزى زهد مَوَرز ، تا آن گاه كه آن را بشناسى .
بر اين پايه ، پيشوايان اسلام ، با همه هشدارهايى كه درباره دنياگرايى داده اند ، هنگامى كه مى بينند افرادى ، بدون شناخت ، از دنيا مذمّت مى كنند و ديگران را به زهدورزى دعوت مى نمايند ، به شدّت با آنها برخورد مى كنند . ۸
به بيان روشن تر ، اسلام ، دينِ دنيا و آخرت و تأمين كننده منافع مادّى و معنوى ، و سعادت دنيوى و اخروى جامعه است . امام على عليه السلام در به تصوير كشيدن جامعه مطلوبى كه اسلامْ مردم را بدان دعوت مى كند ، مى فرمايد :
اِعلَموا يا عِبادَ اللّه ِ أنَّ المُتَّقينَ حازوا عاجِلَ الخَيرِ وآجِلَهُ ، شارَكوا أهلَ الدُّنيا فى دُنياهُم ، و لَم يُشارِكهُم أهلُ الدُّنيا فى آخِرَتِهِم .. . سَكَنُوا الدُّنيا بِأَفضَلِ ما سُكِنَت ، و أكَلوها بِأَفضَلِ ما اُكِلَت .. . أصابوا لَذَّةَ الدُّنيا مَعَ أهلِ الدُّنيا ، و هُم غَدا جيرانُ اللّه ِ ... . ۹
اى بندگان خدا! بدانيد كه تقواپيشگان ، به خير دنيا و آخرت دست يافتند . آنان با اهل دنيا در دنيايشان شريك شدند ؛ امّا اهل دنيا در آخرت آنان با آنان شريك نگشتند ... . در دنيا به بهترين وجه زيستند و از آن به بهترين وجه خوردند ... . همراه با اهل دنيا به لذّت هاى دنيا رسيدند و فرداى قيامت هم در جوار خداوند هستند ... .
بر اين پايه ، در اسلام راستين ، بر خلاف مسيحيتِ تحريف شده امروز ، دنيا و آخرت در تضاد نيستند ؛ بلكه با تأمّل در ره نمودهاى اسلام مى توان دريافت كه در اين آيين ، مادّيت از درون معنويت ، و معنويت از درون مادّيت مى جوشد و زهد اسلامى ، تنها در جايى مفهوم پيدا مى كند كه لذايذ مادّى ، براى فرد يا جامعه و يا هر دو ، زيانبار باشند .
1. ر. ك دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث : ج ۲ ص ۲۱۸ ح ۱۱۶۵ .
2. . ر. ك دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث : ج۱ ص۳۴۲ ح۵۱۱ .
3. . ر. ك دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث : ج۱ ص۳۴۲ ح ۵۱۰ .
4. . ر. ك : دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث : بخش يكم / فصل دوم / نهى از رهبانيت و از حرام شمردن آنچه خدا حلال كرده است .
5. . ر .ك : دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث : ج ۲ ص ۶۲ ح ۸۴۹ .
6. . «وَ لَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِى عِلْمٌ ؛ از آنچه بدان علم ندارى ، پيروى مكن» (اسراء : آيه ۳۶) .
7. . غرر الحكم : ح ۱۰۱۶۸ ، عيون الحكم و المواعظ : ص ۵۲۰ ح ۹۴۴۸ .
8. . ر .ك : دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث : بخش يكم / فصل دوم / نهى از ناسزاگويى به دنيا و نكوهش آن .
9. . ر. ك : دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث : ج ۱ ص ۱۰۰ ح ۱۴۲ .
