مفيد رحمه اللهنقل شده كه راه رسيدن به دانش طب ، «شنيدن از خداوندِ آگاه به نهفته ها» است ، اگر مقصود ، يكى از راه هاى رسيدن به اين دانش باشد ، صحيح است ؛ وگرنه نمى تواند صحيح باشد .

۲ . اهل بيت عليهم السلام و دانش پزشكى

بررسى دقيق احاديثى كه درباره ويژگى هاى علمى ، سرچشمه ها و نيز انواع دانش هاى اهل بيت عليهم السلام به ما رسيده ، نشان مى دهد كه پيامبر اسلام و اهل بيت آن بزرگوار ، نه تنها از دانش پزشكى ، بلكه از همه علوم ، نه از راه تحصيل ، بلكه از طريق الهام الهى برخوردار بوده اند، به گونه اى كه هر گاه اراده مى كردند چيزى را بدانند ، مى دانستند ، چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد :
إنَّ الإِمامَ إذا شاءَ أن يَعلَمَ عَلِمَ . ^۱ امام ، آن گاه كه بخواهد بداند ، مى داند .
به دليل اين دانش گسترده و علم خارق العاده بود كه امام على عليه السلام ، مكرّر به مردم مى فرمود:
سَلونى قَبلَ أن تَفقُدونى ، فَإِنَّ بَينَ جَنبَىَّ عُلوما كَثيرَةً كَالبِحارِ الزَّواخِرِ . ^۲ از من بپرسيد ، پيش از آن كه مرا از كف بدهيد ؛ چرا كه در سينه من ، به سان درياهاى بى كران ، دانش هاى فراوان نهفته است .
همه امامان عليهم السلام از چنين دانشى برخوردار بوده اند و در پاسخ دادن به هيچ مسئله علمى اى در نمى ماندند .
بنا بر اين ، بى ترديد ، پيامبر اسلام و اهل بيت گرامى او ، از دانش پزشكى برخوردار بوده اند و اگر ثابت شود كه در هر مسئله اى از مسائل مربوط به اين دانش ، چيزى فرموده باشند ، قطعا كلام آنان ، مطابق با واقع است .

۳ . دين و حرفه پزشكى

هر چند طبّ پيشگيرى ـ چنان كه توضيح داديم ـ ، در متن مقرّرات دينى ، مورد توجّه بوده و پيشوايان دينى ، از دانش پزشكى برخوردار بوده اند ، امّا فلسفه دين ، ورود در حرفه پزشكى نبوده است و از اين رو ، در روايات اسلامى ، علم دين ، قسيمِ علم طب است .
همچنين اهل بيت عليهم السلام به عنوان يك حرفه ، وارد مسائل پزشكى نشده اند. جدا كردن فقه (دين شناسى) از طب (پزشكى) و حرفه فقيهان از كار طبيبان نيز شاهد ديگرى براى جدا بودن حوزه دين و حوزه علم طب است.

ارزيابى احاديث طبّى

احاديث طبّى را به سه دسته مى توان تقسيم كرد:

بر اين پايه ، در اسلام ، آنچه براى سلامت جسم و يا جان ، خطرناك و زيانبار است ، حرام يا مكروه است و آنچه براى سلامت انسان ، لازم و مفيد است ، واجب يا مستحب است و آنچه سود و يا زيانى براى جسم و يا جان ندارد ، مباح شناخته شده است . اين بدان معناست كه طبّ پيشگيرى ، در متن مقرّرات و احكام پنجگانه اسلام ، تنيده شده و اجراى كامل و دقيق قوانين الهى در زندگى ، سلامت جسم و جان انسان را به همراه دارد.

ارزيابى كلّى احاديث طب و بهداشت

پيش از ارزشيابى احاديث طبّى ، پاسخ دادن به سه سؤال اساسى در اين باره ، ضرورى است :
سؤال اوّل : آيا علم پزشكى ، مبدأ الهى دارد و متّكى به وحى است ، يا سرآغاز آن ، تجربه انسان هاست؟
سؤال دوم : آيا پيشوايان دين ، يعنى پيامبر اسلام و اهل بيت آن بزرگوار ، از دانش پزشكى برخوردار بوده اند يا نه؟
سؤال سوم : بر فرض اطّلاع آنان از دانش پزشكى ، آيا اصولاً بناى دين ، ورود به مسائل پزشكى و درمان انواع بيمارى هاى جسمى بوده يا نه؟

۱ . منشأ علم طب

برخى از دانشمندان بر اين باورند كه علم طب ، مَنشأى الهى دارد و متّكى به وحى است . انديشمند و محقّق بزرگوار ، شيخ مفيد رحمه الله ، در اين باره چنين مى گويد :
طب ، [دانشى] است درست كه آگاهى از آن ، امرى ثابت است و راه دسترس يافتن بِدان نيز وحى است . آگاهان به اين دانش ، آن را تنها از پيامبران بهره گرفته اند ؛ چرا كه نه براى آگاهى يافتن از حقيقت بيمارى ، جز به كمك سمع (ادلّه نقلى) ، راهى هست و نه براى آگاه شدن به درمان ، راهى جز توفيق . بدين سان ، ثابت مى شود كه يگانه راه اين آگاهى ، شنيدن از همان خدايى است كه به همه نهفته ها آگاه است . ^۱
به نظر مى رسد نياز انسان هاى نخستين ، ايجاب مى كرد كه «وحى» ، برخى از دانش هاى تجربىِ ضرورى براى زندگى را در اختيار آنان قرار دهد. مؤيّد اين نظريه ، مطلبى است كه سيّد بن طاووس نقل كرده است :
إنَّ اللّهَ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ أهبَطَ آدَمَ مِنَ الجَنَّةِ ، و عَرَّفَهُ عِلمَ كُلِّ شَى ءٍ ، فَكانَ مِمّا عَرَّفَهُ النُّجومُ وَ الطِّبُّ . ^۲ خداوند ، آدم را از بهشت ، فرو آورد و او را از آگاهى به همه چيز ، برخوردار ساخت . نجوم و پزشكى ، از جمله چيزهايى بود كه خداوند ، وى را از آنها آگاه كرد .
بنا بر اين ، مى توان گفت كه سرآغاز علم طب ، آموزه هاى وحى بوده ؛ امّا تجربه دانشمندان نيز بدان افزوده شده و تدريجا اين دانش ، گسترده تر شده و مى شود ؛ ليكن اين ادّعا كه وحى ، تنها راه رسيدن به اين دانش است ، علاوه بر اين كه متّكى بر برهان عقلى و شرعى نيست ، بطلان آن به وسيله تجربه ثابت شده است و آنچه از شيخ