الفصل الخامس : درجات الإيمان

۵ / ۱ . ما يَتَفاضَلُ بِهِ المُؤمِنونَ

الكتاب

«أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَـتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ» . ^۱

الحديث

۲۴۴.رسول اللّه صلى الله عليه و آلهـ في قَولِهِ تَعالى : « فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَ مِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سَابِق بِالْخَيْرَ تِ بِإِذْنِ اللَّهِ » ـ: السّابِقُ يَدخُلُ الجَنَّةَ بِغَيرِ حِسابٍ ، وَالمُقتَصِدُ يُحاسَبُ حِسابا يَسيرا ، وَالظّالِمُ لِنَفسِهِ يُحبَسُ في يَومٍ مِقدارُهُ خَمسونَ ^۲ ألفَ سَنَةٍ حتّى يَدخُلَ الحَزَنُ في جَوفِهِ ثُمَّ يَرحَمُهُ فَيُدخِلُهُ الجَنَّةَ . ^۳

۲۴۵.عنه صلى الله عليه و آله :الإِيمانُ ثَلاثُمِائَةٍ وثَلاثَةٌ وثَلاثونَ شَريعَةً ، مَن وافى بِواحِدَةٍ مِنها دَخَلَ الجَنَّةَ. ^۴

۵ / ۲ . أعلى دَرَجاتِ الإِيمانِ

۲۴۶.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ أعلى مَنازِلِ الإِيمانِ دَرَجَةٌ واحِدَةٌ ، مَن بَلَغَ إلَيها فَقَد فازَ وظَفِرَ ، وهُوَ أن يَنتَهِيَ بِسَريرَتِهِ فِي الصَّلاحِ إلى أن لا يُبالِيَ بِها إذا ظَهَرَت ، ولا يَخافُ عِقابَها إذَا استَتَرَت . ^۵

فصل پنجم : مراتب ايمان

۵ / ۱ . آنچه مؤمنان را بر يكديگر برترى مى بخشد

قرآن

«آنان هستند كه حقّاً مؤمن اند . براى آنان نزد پروردگارشان ، درجاتى [گوناگون] و آمرزش و روزىِ نيكو خواهد بود» .

حديث

۲۴۴.پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهـ درباره اين سخن خداوند : «و برخى از ايشان ، ميانه رو هستند و برخى از ايشان ، به اذن خدا ، در كارهاى نيك پيشتازند» ـ: پيشتاز ، بدون حسابرسى به بهشت مى رود . ميانه رو ، حسابرسىِ اندكى مى شود و ستم كننده به خويش ، يك روز ـ كه اندازه اش پنجاه هزار سال است ـ نگه داشته مى شود ، چندان كه اندوه وجودش را فرا مى گيرد . سپس خداوند به او رحم مى آورد و وارد بهشتش مى كند .

۲۴۵.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :[ منظومه به هم پيوسته] ايمان ، عبارت است از سيصد و سى و سه بخش [ و شريعه]. هر كه يكى از آنها را درست و كامل انجام دهد [ و از يكى از آن شريعه ها وارد آبگاه ايمان گردد ، بهره مند شده] ، وارد بهشت مى گردد . ^۶

۵ / ۲ . بالاترين مراتب ايمان

۲۴۶.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بالاترين مرتبه ايمان ، يك درجه است كه هر كس به آن درجه برسد ، برنده و پيروز شده است ، و آن اين است كه باطن او به آن حدّ از پاكى برسد كه هر گاه آشكار شود ، باكى نداشته باشد و هر گاه پوشيده بمانَد ، از عاقبت آن [ يا از كيفر خدا بر آن ]بيم نداشته باشد .

سخنى درباره امكان يا عدم امكان زوال ايمان

بر پايه آيات و احاديثى كه در اين فصل آمد ، ايمان دو گونه است : پايدار و ناپايدار . ايمان پايدار ، ايمانى است كه تا هنگام مرگ ، همراه مؤمن است و ايمان ناپايدار ، همراهى آن با انسان ، موقّتى است و پس از مدّتى ، زايل مى گردد و عمل به مقتضاى ايمان ، موجب پايدارى آن ، و ترك عمل ، سبب ناپايدارى آن است .
در اين جا اين بحث قابل طرح است كه : آيا اساسا ايمان ناپايدار ، حقيقتا ايمان است ؟ و آيا ايمان حقيقى ، قابل زوال است يا خير؟
در اين باره ، چند نظر وجود دارد از جمله اين كه درجات والاى ايمان غير قابل زوال هستند .
و ظاهرا نظريه صحيح در مسئله مورد بحث ، همين نظريه است كه به روشنى مى توان آن را از روايات اهل بيت عليهم السلام استنباط كرد ، چنان كه در روايتى به سند معتبر از امام باقر و يا امام صادق عليهماالسلامآمده :
إنَّ اللّهَ خَلَقَ خَلقا لِلإيمانِ لازَوالَ لَهُ ، وخَلَقَ خَلقا لِلكُفرِ لا زَوالَ لَهُ و خَلَقَ خَلقا بَينَ ذلكَ وَاسْتَودَعَ بَعضَهُم الإيمانَ ، فَإن يَشَأ أن يُتِمَّهُ لَهُم أتَمَّهُ ، و إن يَشَأ أن يَسلِبَهُم إيّاهُ سَلَبَهُم . ^۱ خداوند ، آفريدگانى را براى ايمان ، به گونه اى آفريده كه [ايمانشان] از ميان رفتنى نيست و براى كفر نيز آفريدگانى را چنان پديد آورده كه آن [كفر ]هم زوال پذير نيست و در اين ميان ، آفريدگانى را پديد آورده و در برخى از آنها ، ايمان را به وديعه گذاشته است . اگر بخواهد آن را برايشان كامل كند ، كامل مى كند و اگر بخواهد از آنها سلب كند ، سلب مى كند .
اين روايت و نظاير آن به روشنى دلالت دارند بر اين كه انسان در سير تكاملى خود ، گاه در اثر مجاهدت به مرتبه والايى از ايمان دست مى يابد كه ديگر ، قابل زوال نيست ، بدين معنا كه خداوند متعال ، مصونيت وى را از لغزش ، تضمين مى كند . در چنين مرتبه اى ، ايمان ، جزء لاينفكّ طبيعت انسان مى گردد و بدين سان ، آفرينش او در جهت ايمانى پايدار قرار مى گيرد .
به عكس ، گاه انسان در نتيجه كارهاى ناشايست به نقطه اى از كُفر مى رسد كه اين صفت ، ضميمه ذات او مى گردد و آفرينش او در جهت كُفرى پايدار كه هرگز روى سعادت را نخواهد ديد ، قرار مى گيرد . بر پايه اين نظريه ، اگر ايمان حقيقى تا به درجه اى از كمال نرسد كه جزء طبيعت انسان گردد ، قابل زوال است و هنگامى كه به درجه مورد اشاره رسيد ، قابل زوال نيست .