سه . تداوم شب قدر

بررسى آيات سوره قدر و تأمّل در احاديث ، نشان مى دهند كه شب قدر ، ويژه زمان نزول قرآن و دوران پيامبر صلى الله عليه و آله نيست؛ بلكه هميشگى است و از آغاز آفرينش انسان بوده و تا پايان جهان و وجود انسان در آن ، تداوم خواهد داشت .

چهار . تعيين شب قدر

قرآن كريم ، نزول قرآن را در ماه رمضان مى داند: « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ ؛ ماه رمضان ، ماهى است كه قرآن ، در آن نازل شده است» و از سوى ديگر ، با صراحت ، نزول آن را در شب قدر مى داند: « إِنَّـآ أَنزَلْنَـهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ ؛ ما آن را در شب قدر ، نازل كرديم» . مقتضاى جمع ميان اين دو آيه ، آن است كه شب قدر ، حتما در ماه رمضان باشد . اين ، در حالى است كه در احاديث اهل سنّت ، در بيان اين كه شب قدر ، كدام شب از شب هاى ماه رمضان است ، اختلافات فراوانى است ، به گونه اى كه جمع ميان آنها ممكن نيست.
احاديثى كه از اهل بيت عليهم السلام در تعيين شب قدر نقل شده اند ، به پنج دسته قابل تقسيم اند:
دسته اوّل . احاديثى كه شب قدر را در دهه آخِر ماه رمضانْ تعيين مى كنند.
دسته دوم . احاديثى كه : شب قدر را يكى از سه شبِ: نوزدهم ، بيست و يكم و بيست و سوم مى دانند . ^۱
دسته سوم . احاديثى كه مى گويند: شب قدر ، در يكى از دو شبِ بيست و يكم و بيست و سوم است. ^۲
دسته چهارم . احاديثى كه شب بيست و سوم را به طور معيّن ، شب قدر مى دانند.
دسته پنجم . احاديثى كه دلالت مى كنند بر اين كه شب هاى: نوزدهم ، بيست و يكم و بيست و سوم ، هر كدام به گونه اى در تعيين سرنوشت انسان ها و امور آنان ، نقش دارد؛ ولى نقش اساسى و نهايى ، مربوط به شب بيست و سوم است.
تأمّل در اين پنج دسته از احاديث ، نشان مى دهد كه نه تنها ميان آنها تعارضى نيست ، بلكه آنها مؤيّد يكديگرند.
توضيح اين كه ، از ديدِ احاديث اهل بيت عليهم السلام و شمار قابل توجّهى از احاديث اهل سنّت ، شب قدر ، شب بيست و سوم است. از اين رو ، ابن بابويه صدوق (م ۳۸۱ ق) مى گويد :
بزرگان شيعه ، درباره شب قدر ، همه يك سخن اند كه: آن ، شب بيست و سوم ماه رمضان است . ^۳

همه كارهايى كه تا سال آينده پيش خواهد آمد ، در اين شبْ فرود مى آيد. شايد نزول قرآن ـ كه كتابى است كه برنامه زندگى انسان را ارائه مى كند ـ در اين شب ، به همين جهت بوده است .
در اين جا دو مطلب مهم است :
مطلب اوّل . رقم خوردن سرنوشت انسان در شب قدر ، در چارچوب مقدّرات او در علم اَزَلى خداوند است. به ديگر سخن ، بر اساس احاديث اهل بيت عليهم السلام ، آنچه در علمِ حضرت حق ، در طول سال براى مردمْ مقدّر است ، به صورت برنامه اى نوشته شده ، آشكار مى شود كه فرشتگان ، آن را مى نويسند و به امام عصر عليه السلام تحويل مى دهند ، و اين ، به تناسب كارى است كه انسان در شب قدر انجام مى دهد.
مطلب دوم . بر اساس شمارى از احاديث ، تعيين سرنوشت انسان در شب قدر و رقم خوردن آنچه در يك سال آينده بر او خواهد گذشت ، به معناى آن نيست كه او به طور كامل در برابر اين سرنوشت ، بى اختيار باشد ، بدان سان كه براى تغيير آن ، هيچ كارى از او بر نيايد؛ بلكه او مى تواند در سايه دعا و توسّل و با انجام دادن كارهاى شايسته ، مقدّرات حتمى خود را كه در شب قدر ، رقم خورده اند ، تغيير دهد. از اين رو ، امام باقر عليه السلام فرموده است :
فَما قُدِّرَ فى تِلك اللَّيلَةِ وقُضِىَ فَهُوَ مِنَ المَحتُومِ و للّهِِ عز و جل فيهِ المَشِيَّةُ . ^۱ آنچه در آن شب ، مقدّر (معيّن) شده ، حتمى است و البته خدا مى تواند در آنها ، آن گونه كه بخواهد ، عمل كند.
با توجّه به ساختار و مضمون اين گونه احاديث و افزودن آن به ادلّه قطعى اى كه بر «اجابت دعا در طول سال ، بخصوص در عرفات و حرم هاى مطهّر» دلالت دارند ، نمى توان ظاهر برخى احاديث را كه مقدّرات شب قدر را تغييرناپذير مى دانند ، پذيرفت .

ب ـ اختصاص داشتن به امام زمان عليه السلام

ديگر ويژگى شب قدر ، اين است كه خداى سبحان ، كامل ترين و شايسته ترين و برترين انسان را از برنامه ريزى و حكم خود ، آگاه مى سازد.
در تفسير القمّى ، در ذيل آيه « تَنَزَّلُ الْمَلَـلـءِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ ؛ در آن شب ، فرشتگان و «روح» ، به فرمان پروردگارشان در پىِ هر كارى فرود مى آيند» ، چنين آمده است :
فرشتگان و روح القُدُس ، بر امام هر زمانى فرود مى آيند و از اين امور ، آنچه را نوشته اند ، به او تقديم مى كنند. ^۲

ج ـ بهتر بودن از هزار ماه

به تصريح قرآن كريم ، «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ؛ شب قدر ، بهتر از هزار ماه است» و اين ، نشانگر استثنايى بودن اين زمان خاص و بركاتى است كه در بر دارد ، چنان كه كار شايسته در آن ، با كار شايسته در عمرى طولانى (بيش از هشتاد سال) برابر است.