۲ / ۲ . فُصولُ الأذانِ

۲۱۹۱.الإمام الباقر عليه السلامـ في حَديثِ الإِسراءِ ـ: ثُمَّ أمَرَ [اللّهُ سُبحانَهُ ]جَبرَئيلَ عليه السلام فَأَذَّنَ شَفعا و أقامَ شَفعا ، و قالَ في أذانِهِ : «حَيَّ عَلى خَيرِ العَمَلِ» ، ثُمَّ تَقَدَّمَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله فَصَلّى بِالقَومِ . ^۱

۲۱۹۲.عنه عليه السلام :كان الأذانُ بِ «حَىَّ عَلى خَيرِ العَمَل» على عَهدِ رسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وبِهِ اُمِروا في أيّامِ أبي بَكرٍ وصَدرٍ مِن أيّامِ عُمَرَ ، ثُمَّ أمرَ عُمر بِقَطعِهِ وحَذفِهِ مِنَ الأذانِ وَالإقامَةِ ، فَقيلَ لَهُ في ذلِك ، فقال : إذا سَمِعَ النّاسُ أنَّ الصَّلاةَ خَيرُ العَمَلِ ، تَهاوَنوا بِالجِهادِ وتَخَلَّفوا عنه . ^۲

۲ / ۳ . فَضلُ الأَذانِ

۲۱۹۳.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الأَذانُ نورٌ . ^۳

۲۱۹۴.عنه صلى الله عليه و آلهـ كانَ يَقولُ لِبِلالٍ إذا دَخَلَ الوَقتُ ـ: يا بِلالُ ، اعلُ فَوقَ الجِدارِ وَارفَع صَوتَكَ بِالأَذانِ ، فَإِنَّ اللّهَ قَد وَكَّلَ بِالأَذانِ ريحا تَرفَعُهُ إلَى السَّماءِ ، وإنَّ المَلائِكَةَ إذا سَمِعُوا الأَذانَ مِن أهلِ الأَرضِ قالوا : هذِهِ أصواتُ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله بِتَوحيدِ اللّهِ عز و جل . ويَستَغفِرونَ لِاُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله حَتّى يَفرُغوا مِن تِلكَ الصَّلاةِ . ^۴

۲۱۹۵.عنه صلى الله عليه و آلهـ في وَصِيَّتِهِ لِأَبي ذَرٍّ ـ: يا أبا ذَرٍّ ، إذا كانَ العَبدُ في أرضٍ قَفرٍ فَتَوَضَّأَ أو تَيَمَّمَ ثُمَّ أذَّنَ وأقامَ وصَلّى ، أمَرَ اللّهُ عز و جل المَلائِكَةَ فَصَفّوا خَلفَهُ صَفّا لا يُرى طَرَفاهُ ، يَركَعونَ بِرُكوعِهِ ويَسجُدونَ بِسُجودِهِ ويُؤَمِّنونَ عَلى دُعائِهِ .
يا أبا ذَرٍّ ، مَن أقامَ ولَم يُؤَذِّن لَم يُصَلِّ مَعَهُ إلَا المَلَكانِ اللَّذانِ مَعَهُ . ^۵

۲ / ۲ . بندهاى اذان

۲۱۹۱.امام باقر عليه السلامـ در حديث إسراء ـ: سپس [خداى سبحان ]به جبرئيل عليه السلام دستور داد و جبرئيل ، دو بند دو بند ، اذان و دو بند دو بند ، اقامه گفت و در اذانش جمله «حىَّ على خير العمل» را گفت . آن گاه محمّد صلى الله عليه و آله جلو قرار گرفت و براى جمعيّت ، نماز خواند .

۲۱۹۲.امام باقر عليه السلام :در زمان پيامبر خدا ، اذان با «حىَّ على خير العمل» همراه بود و در زمان ابوبكر و اوايل دوره عمَر ، همين دستور را اجرا مى كردند ؛ امّا بعدا عمر ، دستور برداشتن و حذف آن را از اذان و اقامه داد . وقتى در اين باره از او سؤال (/به او اعتراض) شد ، گفت : وقتى مردم بشنوند كه نماز ، بهترين كار است ، در جهاد ، سستى مى ورزند و از آن ، سر باز مى زنند.

۲ / ۳ . فضيلت اذان

۲۱۹۳.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اذان ، نور (مايه روشنايى) است.

۲۱۹۴.پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهـ به بلال ، هر گاه كه وقت نماز مى شد ـ: اى بلال! بالاى ديوار برو و صدايت را به اذان ، بلند كن ؛ زيرا خداوند ، بادى را براى اذان گماشته است كه آن را به آسمان فراز مى برد ، و فرشتگان هر گاه بانگ اذانِ اهل زمين را بشنوند ، مى گويند : «اين [صداها] ، صداى امّت محمّد است كه به توحيد خداوند عز و جل بلند است» و براى امّت محمّد صلى الله عليه و آله ، تا زمانى كه آن نماز را تمام كنند ، پيوسته آمرزش مى طلبند .

۲۱۹۵.پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهـ در سفارش به ابو ذر ـ: اى ابو ذر! بنده ، هر گاه در بيابانى بى آب و علف باشد و وضو بگيرد يا تيمّم كند و سپس اذان و اقامه بگويد و نماز بخواند ، خداوند عز و جل به فرشتگان دستور مى دهد كه پشت سرِ او صف كشند ، چندان كه ابتدا و انتهاى آن صف ، ناپيداست، و با ركوع او ركوع كنند و با سجود او به سجده روند و براى دعايش «آمين» بگويند .
اى ابو ذر! هر كس اقامه بگويد و اذان نگويد ، تنها آن دو فرشته اى كه همراهش هستند ، با او نماز مى گزارند.

۳ . تكذيب شدن به وسيله اهل بيت عليهم السلام

خاندان رسالت عليهم السلام علاوه بر اين كه تأكيد مى كنند كه منشأ اذان ، وحى است ، به صراحت و با شدّت ، رواياتى را كه آغاز تشريع آن را مستند به رؤيا كرده اند ، تكذيب نموده و آن را با ايمان به نبوّت پيامبر صلى الله عليه و آله ، ناسازگار دانسته اند. اين ، در حالى است كه اگر هيچ دليلى جز تكذيب اهل بيت عليهم السلام در اين باره وجود نداشت ، براى اثبات نادرستى و مجعول بودن اين روايات ، كافى بود ؛ چرا كه : «أهل البيت أدرى بما فى البيت ؛ اهل خانه ، بهتر مى دانند كه در خانه چيست» .

سه . انگيزه جعل «حديث عبد اللّه بن زيد»

درباره انگيزه جعل اين حديث نمى توان به صورت قاطع ، اظهار نظر كرد . برخى از محقّقان ، اين احتمال را تقويت كرده اند كه عموهاى عبد اللّه بن زيد ، اين رؤيا را ساخته اند .
امّا به نظر مى رسد كه جعل اين حديث ، همانند بسيارى از احاديث مجعول ديگر ، انگيزه سياسى داشته است ؛ زيرا همان طور كه پيش از اين نيز توضيح داديم ، اذان علاوه بر يادآورىِ وظيفه فردى و اعلام وقت نماز ، يك شعار مهمّ سياسى ـ اجتماعى نيز هست و اين شعار ، نه تنها زمينه تداوم حاكميت اسلام را در جوامع اسلامى فراهم مى كند ، بلكه در كنار استقرار ارزش هاى دينى ، مى تواند موجب انتقال فرهنگ اسلامى به ساير جوامع گردد . بدين جهت ، جريان هاى سياسى اى كه حاكميت اسلامِ اصيل را با منافع خود در تضاد مى بينند ، اين شعار سياسى را بر نمى تابند .
به نظر مى رسد كه جعل حديث عبد اللّه بن زيد ، به وسيله حزب اُموى (در عصر حاكميت مطلق معاويه) و با هدفِ حذف و يا تحريف شعار سياسى ـ اجتماعى اذان ، انجام گرفته است ؛ زيرا اگر خاستگاه تشريع اذانْ «رؤيا» شد ، كسى كه مدّعى خلافت پيامبر صلى الله عليه و آله و بلكه خداوند متعال است ، مى تواند با رؤيايى ديگر ، آن را به صورت دلخواه تغيير دهد و يا حذف نمايد!
آنچه مى تواند اين تحليل را تأييد كند ، اين است كه موضعگيرى اهل بيت عليهم السلام در برابر رواياتى كه منشأ تشريع اذان را رؤياى عبد اللّه بن زيد مى دانند ، پس از استقرار حكومت معاويه است ؛ زيرا اگر چنين شايعه اهانت آميزى درباره پيامبر اسلام ، در دوران حيات امام على عليه السلام نيز وجود داشت ، بى ترديد ، آن امام در برابرش موضعگيرى مى نمود ، در حالى كه در تاريخ ، نخستين برخورد اهل بيت عليهم السلام با اين شايعه به وسيله امام مجتبى عليه السلام پس از جريان صلح او با معاويه ثبت شده است .