الفصل الثاني عشر : الأمانة

۱۲ / ۱ . أهميّةُ الأمانة

الكتاب

« وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَمَـنَـتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَ عُونَ » . ^۱

الحديث

۱۷۳۸.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا تَنْظروا إلى كَثرَةِ صَلاتِهِم وصَومِهِم ، وكَثرَةِ الحَجِّ ، والمعروفِ ، وَطَنطَنَتِهِم باللّيلِ! ولكنِ انْظُروا إلى صِدقِ الحديثِ وأداءِ الأمانةِ . ^۲

۱۲ / ۲ . إطلاقُ وجوبِ أدائها

۱۷۳۹.رسول اللّه صلى الله عليه و آلهـ لَمّا قَرأَ هذهِ الآيةَ : «ومِن أهلِ الكتابِ مَنْ إن تَأمَنْهُ ...» ^۳ ـ: كَذَبَ أعداءُ اللّهِ ، ما مِن شيءٍ كانَ في الجاهليّةِ إلّا وهُو تَحتَ قَدَمي إلّا الأمانةَ ، فإنّها مُؤَدّاةٌ إلى البَرِّ والفاجرِ . ^۴

۱۲ / ۳ . لا إيمانَ لِمن لا أمانةَ لَه

۱۷۴۰.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا إيمانَ لِمَن لا أمانةَ لَهُ . ^۵

۱۷۴۱.عنه صلى الله عليه و آله :مَن خانَ أمانةً في الدُّنيا ولم يَرُدَّهاإلى أهلِها ثُمّ أدرَكَهُ الموتُ ماتَ على غيرِ مِلّتي ، ويلقى اللّهَ وهُو علَيهِ غَضْبانُ . ^۶

فصل دوازدهم : امانتدارى

۱۲ / ۱ . اهمّيت امانتدارى

قرآن

«و آنان [مؤمنان كسانى هستند] كه امانت ها و پيمان خود را رعايت مى كنند » .

حديث

۱۷۳۸.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :به بسيارى نمازِ افراد و روزه و حج و بخشش و ناله هاى شبانه آنها نگاه نكنيد؛ بلكه به راستگويى و امانتدارى شان بنگريد .

۱۲ / ۲ . برگرداندن امانت ، در هر حال ، واجب است

۱۷۳۹.پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهـ پس از تلاوت آيه «و بعضى از اهل كتاب اند كه اگر او را امين شمرى ...» ـ: دشمنان خدا ، دروغ گفته اند [كه مى توان امانت را به غير همكيشان باز نگردانْد] . هر چه را در جاهليت رسم بوده ، زيرپا مى گذارم ، مگر امانتدارى را . امانت را بايد به نيكوكار و بدكار برگرداند.

۱۲ / ۳ . كسى كه امانتدار نيست ، ايمان ندارد

۱۷۴۰.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كسى كه امانتدار نيست ، ايمان ندارد .

۱۷۴۱.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كسى كه در دنيا به امانتى خيانت كند و آن را به صاحبش برنگرداند و مرگش در رسد، بر غير دين من ، مُرده است و در حالى با خدا ديدار مى كند كه خدا بر او خشمگين است .

چهار . ايثار يكى از ياران پيامبر خدا صلى الله عليه و آله

حاكم نيشابورى در المستدرك، از ابن عمر ، چنين روايت كرده است:
به يكى از ياران پيامبر خدا ، يك گوسفند هديه داده شد ؛ امّا او گفت : «برادرم فلانى و خانواده او، بيش از ما به اين [غذا ]نياز دارند» . لذا آن را براى او فرستاد . همين طور، آن سر گوسفند را يكى براى ديگرى مى فرستاد تا آن كه هفت خانه را گشت و به جاى اوّلش باز گشت . در اين هنگام ، اين آيه نازل شد : « ... و [ديگران را ]بر خود ، مقدّم مى دارند ، هرچند خودشان نياز مبرم داشته باشند ...» . ^۱

پنج . ايثار جمعى از شهداى اُحد

نويسنده تفسير مجمع البيان ، در تبيين شأن نزول آيه ايثار مى نويسد:
گفته شده كه اين آيه ، درباره هفت نفرى نازل شد كه در روز اُحد ، تشنه شدند و مقدارى آب به اندازه اى كه يك نفر را كفايت كند ، آوردند . يكى از آنها گفت : «آب را به فلانى بنوشان» ، تا آن كه بين هفت نفر گشت و همگى شهيد شدند و هيچ يك از آنها آب ننوشيد . پس خداوند سبحان ، ايشان را [در اين آيه]ستود . ^۲

بررسى وجوه ياد شده

حاصلِ بررسىِ وجوهى كه درباره اسباب نزول آيه ايثار ملاحظه شد ، از نظر انطباق با ظاهر قرآن و با توجّه به رواياتى كه دلالت بر هر يك از اين وجوه مى نمايد ، اين است كه شأن نزول اصلى اين آيه ، ايثار انصار در جريان تقسيم غنايمى است كه از يهود بنى نضير به دست مسلمانان افتاده بود و آنان ، مهاجران را در بهره بردارى از آن ، بر خودْ مقدّم داشتند. رواياتى كه دلالت بر اين وجه دارند ، با ظاهر آيه ايثار ، هماهنگ اند و از اين رو ، اكثر قريب به اتّفاق مفسّران ، آن را پذيرفته اند.
بنا بر اين ، بايد گفت : رواياتى كه دلالت بر ساير وجوه پيشْ گفته دارند ، در صورت صحّت سند ، ذيل آيه ايثار را از باب جَرْى ، بر موارد ياد شده ، تطبيق كرده اند و اگر بخواهيم جمله «و [ديگران را] بر خود مقدّم مى دارند ، هر چند خود، نياز مبرم داشته باشند» را بر فرد خاصّى تطبيق كنيم ـ همان طور كه در برخى از روايات گذشته ملاحظه شد ـ ، بى ترديد ، امام على عليه السلام «سيّدُ المُؤْثِرين (آقاى ايثارگران)» است و مانعى ندارد كه بگوييم ذيل آيه ايثار ، توسّط جبرئيل عليه السلام بر همه موارد ايثار امام على عليه السلام و ساير ايثارهاى بزرگ ، تطبيق شده است و مقصود از نزول آيه يادشده در اين موارد ، جَرْى و تطبيق آن، توسّط جبرئيل عليه السلام است.