خداى متعال مى فرمايد: «و شما را از راه آزمايش به بد و نيك مى آزماييم ...» . خير ، صحّت و غناست و شر، بيمارى و فقر است به خاطر آزمايش و انتخاب .
آيه اى كه در كلام امير مؤمنان آمده ، دليل روشنى است بر اين كه حكمت بخشى از مصائب ، «آزمايش» است تا انسان ، در نتيجه شكيبايى و موفّقيت در امتحان ، به كمال برسد . اين معنا در آيه اى ديگر ، چنين آمده است :
«وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَىْ ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَ لِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَ تِ وَبَشِّرِالصَّـبِرِينَ . ^۱ و قطعا شما را با چيزى از ترس و گرسنگى و كاهش در اموال و جان ها و محصولات مى آزماييم ، و شكيبايان را مژده بده» .
بر اين اساس ، شُرور و سختى هايى كه براى آزمون و سازندگى انسان اند ، نه تنها منافاتى با عدالت و حكمت خداوند ندارند ، بلكه عين حكمت اند .
آرى در نظام حكيمانه جهان ، سختى ها و مشكلاتى كه به اهل ايمان مى رسند ، به منظور پرورش استعدادهاى درونى و تكامل آنهايند . در واقع ، خداوند متعال ، جان دوستان خود را در اين جهان ، با بلا تغذيه مى نمايد و به تعبير زيباى پيامبر خدا :
إنَّ اللّهَ لَيُغَذّى عَبدَهُ المُؤمِنَ بِالبَلاءِ ، كَما تُغَذِّى الوالِدَةُ وَلَدَها بِاللَّبَنِ . ^۲ خداوند ، بنده مؤمنش را با بلا تغذيه مى كند ، همان گونه كه مادر ، فرزندش را با شير تغذيه مى كند .

دو . عوامل ناكامى هاى مستضعفان

آنچه تاكنون درباره حكمت شُرور و مصائب گفته شد، در خصوص افراد آگاهى است كه پيام خداوند به آنان رسيده و حجّت بر آنان تمام شده است . اكنون بايد ديد شُرور و ناكامى هايى كه گريبانگير افراد مستضعف (ناتوان يا ناآگاه) مى شوند، چه حكمتى دارند .
به سخن ديگر، در طول تاريخ ، بسيارى بوده اند و هستند كه به دلايل گوناگون ، پيام خداوند به آنها نرسيده و يا به اقتضاى خلقتشان نتوانسته اند مسئوليت پذير باشند تا با عمل كردن به وظيفه خود ، هدف مورد نظر از آفرينش را براى خود ، رقم بزنند . كودكان بى پناه، عقب مانده هاى ذهنى و ديوانگان، مصاديق بارز اين گونه انسان ها هستند . ناكامى هاى اين گونه افراد ـ كه در اصطلاح ، «مستضعف» ناميده مى شوند ـ را چگونه مى توان توجيه كرد؟
پاسخ اجمالى اين پرسش ، اين است كه :
مسئوليت ناكامى هاى انسان هاى مستضعف ـ به استثناى مواردى كه حكمت هاى خاصّى دارند ـ بر عهده انسان هاى آگاه است . جهت روشن شدن مطلب ، توجه به مطالب زير ضرورى است .

به سبب آنچه دست هاى مردم فراهم آورده اند ، فساد در خشكى و دريا نمودار شده است ، تا [ سزاى ]بعضى از آنچه را كرده اند ، به آنان بچشاند » .

ج ـ تطهير

حكمت بخشى ديگر از مصائب و مشكلات زندگى، تطهير (تَحميصِ) انسان از گناهان است . كردار ناشايست ، جان انسان را آلوده مى كند و آينه روان را تيره مى سازد:
بلاها و گرفتارى هاى زندگى، يكى از عوامل پاكسازى زنگارها و آلودگى هاى جان هستند ؛ چرا كه روح انسان در آتش مصائب ، پاك و خالص مى شود . از پيامبر خدا در اين باره روايت شده است كه :
ما أصابَ المُؤمِنَ مِن نَصَبٍ و لا وَصَبٍ ، و لا حَزَنٍ حتّى الهَمُّ يَهُمُّهُ ، إلّا كَفَّرَ اللّهُ بِهِ عَنهُ مِن سَيِّئاتِهِ . ^۱ رنج و درد و اندوه و حتّى نگرانى ، به مؤمن نمى رسد ، مگر اين كه خداوند با آن گناهانش را مى زدايد .
بر اين اساس، سختى هاى زندگى براى اهل ايمان ، از جمله نعمت هاى بزرگ خداوند محسوب مى شوند ، چنان كه از امام كاظم عليه السلام روايت شده است :
للّهِِ فِى السَّرّاءِ نِعمَةُ التَّفَضُّلِ ، و فِى الضَّرّاءِ نِعمَةُ التَّطَهُّرِ . ^۲ خداوند در آسايش ، نعمت احسان و در سختى ها نعمت پاك شدن دارد.

۲ . سختى هاى سازنده

حكمت بخشى از شُرور و سختى ها و گرفتارى هاى زندگى، آزمودن انسان و سازندگى اوست . قرآن كريم ، تصريح مى كند كه انسان به وسيله «شر» و «خير» ، آزمايش مى شود :
«وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً . ^۳ و شما را از راه آزمايش به بد و نيك ، مى آزماييم» .
شر ، شامل انواع سختى ها، بيمارى ها و مشكلات زندگى ، و خير ، شامل انواع نعمت ها و خوشى هاست .
در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه : امير مؤمنان ، بيمار شد و جمعى به عيادت رفتند . ايشان در جواب احوالپرسى ، بر خلاف متعارف فرمود : «أصبحت بشرّ» . عيادت كنندگان كه انتظار اين گونه پاسخ را از امير مؤمنان نداشتند ، با تعجّب پرسيدند : «سبحان اللّه ! اين ، كلام مثل توست؟» و ايشان در پاسخ فرمود :
يَقولُ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى : «وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ» ، فَالخَيرُ الصِّحَّةُ وَ الغِنى ، وَ الشَّرُّ المَرَضُ وَ الفَقرُ ابتِلاءً وَ اختِبارا . ^۴