وَزيرُ العَقلِ ، و جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ ؛ و هُوَ وَزيرُ الجَهلِ . ^۱ خداوند براى عقل ، هفتاد و پنج سپاه قرار داد ... . از جمله هفتاد و پنج سپاهى كه به عقل عطا فرمود ، يكى «خير» است كه وزير عقل است ، و ضدّ آن را «شر» قرار داد كه وزير جهل است .
معناى عقل در اين جا ، وجدان اخلاقى است . از اين رو ، انجام دادن كارهاى خير ، موجب تقويت آن است و انجام دادن كارهاى شر ، موجب ضعف آن .
همچنين «خير» ، همه ارزش هاى اعتقادى ، اخلاقى و عملى را در بر مى گيرد و «شر» شامل همه ضدّ ارزش هاست . از اين رو ، آن دو ، سرآغاز سپاه عقل و جهل قرار گرفته اند .

آسان تر بودنِ كار خير

از آنچه گذشت ، روشن مى شود كه گرايش به «خير (نيكى)» و نفرت از «شر (بدى)»، فطرى است و فطرت هاى پاك و سالم ، از انجام دادن كارهاى خير ، احساس آرامش مى كنند ، آلودگى را بر نمى تابند و از گناه روى گردان اند . بر اين اساس ، براى آنها انجام دادن كارهاى نيك ، آسان تر از انجام دادن كارهاى نارواست ، و به فرمايش امام على عليه السلام :
الخَيرُ أسهَلُ مِن فِعلِ الشَّرِّ . ^۲ نيكوكارى ، آسان تر از انجام دادن بدى است.
البتّه اين مطلب ، در مورد كسانى صادق است كه سرشت انسانى شان ، همچنان پاك مانده است و در مسير فطرت زندگى مى كنند؛ ولى درباره كسانى كه فطرت خود را آلوده اند ، درست عكس اين مطلب صادق است. هر چه فطرت آلوده تر شود ، انجام دادن كارهاى خير ، برايش سخت تر و انجام دادن كارهاى شر ، آسان تر مى گردد .

سخنى درباره «خير (نيكى)»

معناىِ «خير» ، «معروف» ، «بِر» ، «احسان» و «حَسَنه» كه در مقابلشان «شَر» ، «منكَر» ، «اِثم» ، «اِسائه» و «سَيّئه» قرار مى گيرد ، روشن و بديهى است.

فطرى بودن شناخت خير و شر

هر كس با هر گرايش اعتقادى و چارچوب فكرى و مذهبى ، و به طور فطرى، زيبايىِ «خير (نيكى)» و زشتىِ «شر (بدى)» را تشخيص مى دهد. به سخن ديگر ، شناختِ «خير» و «شر» ، با ذات و حقيقت فطرى انسان ، درآميخته است و آفرينش همه انسان ها بدين گونه است كه ذاتا به «خير» تمايل دارند و از «شر» بيزارند .

نياز عقل و فطرت به وحى

نكته بسيار مهم و شايان دقّت ، اين است كه عقل و فطرت از تشخيص تمام مصاديق خير و شر ناتوان اند؛ زيرا به همه مصلحت ها و مفسده ها احاطه ندارند . انسان ، گاه به دليل دل بستگى و احساس علاقه به چيزى ، آن را «خير» مى پندارد ، يا به دليل نداشتن رابطه يا علاقه به چيزى ، آن را «شر» مى انگارد . به همين جهت ، قرآن كريم به انسان هشدار مى دهد كه:
«وَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْـئا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيْـئا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ . ^۱ چه بسا چيزى را خوش نمى داريد ، ولى برايتان خوب است ، و چه بسا چيزى را دوست داريد ، ولى برايتان بد است» .
بدين ترتيب ، عقل و فطرت براى تشخيص «خير» و «شر» در همه موارد ، نيازمند «وحى»اند. وحى ، به عنوان سرچشمه اى كه به تمام مصلحت ها و مفسده ها احاطه دارد ، مى تواند براى تأمين سعادت ابدى انسان ، كامل ترين برنامه زندگى را ارائه كند .

«خير» ، وزير عقل

در حديثى معروف از امام صادق عليه السلام در تبيين سپاهيان عقل و جهل ، «خير» نخستين سپاه عقل ، و «شر» نخستين سپاه جهل، شمرده شده اند . متن حديث ، چنين است :
ثُمَّ جَعَلَ لِلعَقلِ خَمسَةً و سَبعينَ جُندا ... فَكانَ مِمّا أعطَى العَقلَ مِنَ الخَمسَةِ وَ السَّبعينَ الجُندَ : الخَيرُ ؛ و هُوَ