۱۰۳۱.عنه صلى الله عليه و آله :يا مَعشرَ التُّجّارِ ، إنَّكُم قَد وُلِّيتُم أمرا هَلَكَت فيهِ الاُمَمُ السَّالِفَةُ ؛ المِكيالَ وَالميزانَ . ۱
۲ / ۸ . الإِملاءُ وَالاِستِدراجُ
الكتاب
« وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ » . ۲
« وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِـئايَـتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ * وَأُمْلِى لَهُمْ إِنَّ كَيْدِى مَتِينٌ » . ۳
الحديث
۱۰۳۲.مسند ابن حنبل عن عُقبَة بن عامر عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا رَأَيتَ اللّهَ يُعطِي العَبدَ مِنَ الدُّنيا عَلى مَعاصيهِ ما يُحِبُّ ، فَإِنَّما هُوَ استِدراجٌ . ثُمَّ تَلا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله « فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَ بَ كُلِّ شَىْ ءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَـهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ » ۴ . ۵
الفصل الثّالث : الاعتبار بالاُمم
۳ / ۱ . اِبتِلاءُ الاُمَمِ
۱۰۳۳.مجمع البيانـ في قَولِهِ تَعالى : «قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْمِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا ... » ۶ الآيَة ـ: في تَفسيرِ الكَلبِيِّ : لَمّا نَزَلَت هذِهِ الآيَةُ قامَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَتَوَضَّأَ وأسبَغَ وُضوءَهُ ، ثُمَّ قامَ وصَلّى فَأَحسَنَ صَلاتَهُ ، ثُمَّ سَأَلَ اللّهَ سُبحانَهُ ألّا يَبعَثَ عَلى اُمَّتِهِ عَذاباً مِن فَوقِهِم ولا مِن تَحتِ أرجُلِهِم ، ولا يُلبِسَهُم شِيَعاً ، ولا يُذيقَ بَعضَهُم بَأسَ بَعضٍ .
فَنَزَلَ جَبرَئيلُ عليه السلام فَقالَ : يا مُحَمَّدُ ، إنَّ اللّهَ تَعالى سَمِعَ مَقالَتَكَ ، وإنَّهُ قَد أجارَهُم مِن خَصلَتَينِ ولَم يُجِرهُم مِن خَصلَتَينِ ؛ أجارَهُم مِن أن يَبعَثَ عَلَيهِم عَذاباً مِن فَوقِهِم أو مِن تَحتِ أرجُلِهِم ، ولَم يُجِرهُم مِنَ الخَصلَتَينِ الاُخرَيَينِ .
فقال صلى الله عليه و آله : يا جَبرَئيلُ ، ما بَقاءُ اُمَّتي مَعَ قَتلِ بَعضِهِم بَعضا ؟ فَقامَ وعادَ إلَى الدُّعاءِ ، فَنَزَلَ : «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُواْ أَن يَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا يُفْتَنُونَ» الآيَتَينِ ، فَقالَ : لابُدَّ مِن فِتنَةٍ تُبتَلى بِهَا الاُمَّةُ بَعدَ نَبِيِّها ، لِيَتَبَيَّنَ الصَّادِقُ مِنَ الكاذِبِ ، لِأَنَّ الوَحيَ انقَطَعَ ، وبَقِيَ السَّيفُ وَافتِراقُ الكَلِمَةِ إلى يَومِ القِيامَةِ . ۷
۱۰۳۱.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى گروه بازرگانان! شما عهده دار چيزى شده ايد كه امّت هاى گذشته بر اثر آن ، به هلاكت افتادند : پيمانه و ترازو .
۲ / ۸ . املا و استدراج
قرآن
«و بى گمان، فرستادگان پيش از تو [ نيز ] مسخره شدند. پس به كسانى كه كافر شده بودند ، مهلت دادم . آن گاه آنان را [ به كيفر ]گرفتم. پس چگونه بود كيفر من؟» .
«و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، به تدريج، از جايى كه نمى دانند ، گريبانشان را خواهيم گرفت. و به آنان مهلت مى دهم، كه تدبير من ، استوار است» .
حديث
۱۰۳۲.مسند ابن حنبلـ به نقل از عُقبة بن عامر ـ: پيامبر خدا فرمود : «هر گاه ديدى كه خداوند ، بهره دنيا را به بنده اى عطا مى فرمايد تا به گناهانى كه مى خواهد ، بپردازد ، اين جز پلّه پلّه فرو افتادنش نيست» .
سپس پيامبر خدا اين آيه را تلاوت فرمود : «پس چون آنچه را بِدان پند داده شدند ، فراموش كردند ، درهاى همه چيز را بر آنان گشوديم و چون بدانچه داده شدند ، شادمان گشتند ، ناگهان گرفتيمشان . پس همان دم ، نوميد شدند» .
فصل سوم : عبرت گرفتن از امّت ها
۳ / ۱ . آزمايش امّت ها
۱۰۳۳.مجمع البيانـ درباره اين سخن خداوند متعال : «بگو: «او تواناست كه از بالاى سرتان يا از زير پاهايتان ، عذابى بر شما بفرستد يا شما را گروه گروه ، به هم اندازد [ و دچار تفرقه سازد ] ...» ـ: در تفسير الكلبى آمده است : چون اين آيه فرود آمد ، پيامبر صلى الله عليه و آله برخاست و وضويى شاداب و كامل گرفت و سپس ، به نماز ايستاد و نمازى نيكو گزارد . آن گاه ، از خداوند پاك ، درخواست كرد كه بر امّتش عذابى از فرازِ سرشان يا از زيرِ پاهايشان نفرستد و آنها را گروه گروه به [جان ]هم نيندازد و خشم بعضى را به بعضى ديگر نچشانَد .
در اين هنگام ، جبرئيل عليه السلام فرود آمد و گفت : «اى محمّد! خداوند متعال ، گفتار تو را شنيد و آنان (امّت تو) را از دو چيز ، پناه داد و از دو چيز ، پناهشان نداد : از اين كه از فرازِ سرشان يا از زيرِ پاهايشان برايشان عذابى بفرستد ، پناهشان داد ؛ امّا از آن دو چيز ديگر (تفرقه و به جان هم افتادن) پناهشان نداد .
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «اى جبرئيل! با وجود كشته شدن امّت من به دست يكديگر ، از آنان چه باقى مى مانَد؟» .
برخاست و ديگر باره ، دعا كرد . پس اين دو آيه نازل شد : «الف، لام، ميم . آيا مردم پنداشته اند كه تا گفتند : «ايمان آورديم» ، رها مى شوند و مورد آزمايش قرار نمى گيرند؟» .
پس فرمود : «از آزمايش ، گريزى نيست و امّت ، پس از پيامبرش ، بايد آزموده شود تا راستگو از دروغگو معلوم گردد ؛ زيرا وحى ، قطع شده و شمشير و تفرقه ، تا روز قيامت برجاست .
