الحديث

۴۱.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّما يُدرَكُ الخَيرُ كُلُّهُ بِالعَقلِ ، ولا دينَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ. ^۱

۴۲.عنه صلى الله عليه و آله :أطِع رَبَّكَ تُسَمّى عاقِلًا ، ولا تَعصِهِ تُسَمّى جاهِلًا. ^۲

۴۳.عنه صلى الله عليه و آلهـ لِمَن سَأَلَهُ عَن أعلامِ الجاهِلِ ـ: إن صَحِبتَهُ عَنّاكَ ^۳ وإنِ اعتَزَلتَهُ شَتَمَكَ ، وإن أعطاكَ مَنَّ عَلَيكَ ، وإن أعطَيتَهُ كَفَرَكَ ، وإن أسرَرتَ إلَيهِ خانَكَ ، وإن أسَرَّ إلَيكَ اتَّهَمَكَ ، وإنِ استَغنى بَطِرَ وكانَ فَظًّا غَليظاً ، وإنِ افتَقَرَ جَحَدَ نِعمَةَ اللّهِ ولَم يَتَحَرَّج ، وإن فَرِحَ أسرَفَ وطَغى ، وإن حَزِنَ أيِسَ ، وإن ضَحِكَ فَهَقَ ^۴ ، وإن بَكى خارَ ^۵ ، يَقَعُ فِي الأَبرارِ ، ولا يُحِبُّ اللّهَ ولا يُراقِبُهُ ، ولا يَستَحيي مِنَ اللّهِ ولا يَذكُرُهُ ، وإن أرضَيتَهُ مَدَحَكَ وقالَ فيكَ مِنَ الحَسَنَةِ ما لَيسَ فيكَ ، وإن سَخِطَ عَلَيكَ ذَهَبَت مِدحَتُهُ ووَقَعَ مِنَ السّوءِ ما لَيسَ فيكَ ، فَهذا مَجرَى الجاهِلِ . ^۶

حديث

۴۱.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :تمام خوبى ها ، با خرد به دست مى آيد و كسى كه خردمند نيست ، دين ندارد .

۴۲.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :پروردگارت را اطاعت كن تا خردمند ناميده شوى ، و او را نافرمانى مكن كه نادان ناميده مى شوى .

۴۳.پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهـ در پاسخ كسى كه از نشانه هاى نادان پرسيد ـ: اگر با او همنشين شوى ، تو را خسته مى كند و اگر از او كناره گيرى كنى ، تو را دشنام مى دهد . اگر چيزى را به تو ببخشد ، منّت مى گذارد و اگر چيزى را به او ببخشى ، ناسپاسى مى كند . اگر رازى را در اختيارش بگذارى ، خيانت مى كند و اگر رازى را در اختيار تو نهد ، تو را [به افشاى آن ، ]متّهم مى سازد . اگر بى نياز شود ، ناسپاسى مى كند و سرسخت و خشن مى گردد و اگر تنگ دست شود ، بى پروا نعمت هاى خدا را انكار مى كند . اگر شاد باشد ، زياده روى مى كند و طغيان مى ورزد ، و اگر غمگين باشد ، نااميد مى گردد . اگر بخندد ، قهقهه مى زند و اگر گريه كند ، در هم شكسته مى شود . از نيكان ، بدگويى مى كند . خدا را دوست نمى دارد و در رفتارش ، او را در نظر نمى گيرد . از خداوند ، حيا نمى كند و به ياد او نيست . اگر او را خشنود كنى ، تو را مى ستايد و آنچه از خوبى ها در تو نيست ، به تو نسبت مى دهد ، و اگر ناراضى گردد ، ستايشِ او مى رود و آنچه از بدى در تو نيست ، به تو نسبت مى دهد . اين ، روش نادان است .

الفصل السّابع : الجهل

۷ / ۱ . التَّحذيرُ مِنَ الجَهلِ

الكتاب

« إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ » . ^۱

الحديث

۳۷.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ ، لا فَقرَ أشَدُّ مِنَ الجَهلِ ، ولا مالَ أعوَدُ مِنَ العَقلِ . ^۲

۳۸.عنه صلى الله عليه و آله :ما أعَزَّ اللّهُ بِجَهلٍ قَطُّ ، ولا أذَلَّ بِحِلمٍ قَطُّ. ^۳

۳۹.عنه صلى الله عليه و آله :شَرُّ الدُّنيا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ. ^۴

۷ / ۲ . وُجوبُ الهِجرَة مِن قُرَى الجُهّالِ

۴۰.رسول اللّه صلى الله عليه و آلهـ في وَصِيَتِه لِعَليٍّ عليه السلام ـ: يا عَلِيُّ ، لا تَسكُنِ الرُّسْتاقَ ، فإنَّ شُيُوخَهُم جَهَلَةٌ ، وشُبّانَهُم عَرَمَةٌ ، ونِسوانَهُم كَشَفَةٌ ، والعالِمُ بَينَهُم كالجِيفَةِ بينَ الكِلابِ . ^۵

الفصل الثّامن : علامات الجاهل

الكتاب

« وَ إِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ ءَابَآءَنَا أَوَ لَوْ كَانَ ءَابَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْـئا وَ لَا يَهْتَدُونَ » . ^۶

فصل هفتم : جهل

۷ / ۱ . هشدار درباره جهل

قرآن

«قطعاً بدترين جنبندگان نزد خدا ، كران و لالانى اند كه نمى انديشند» .

حديث

۳۷.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على ! هيچ تنگ دستى اى ، بدتر از نادانى نيست و هيچ سرمايه اى ، سودمندتر از خردمندى نيست .

۳۸.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ، هيچ كس را به سبب نادانى ، عزيز نكرد و هيچ كس را به سبب بردبارى ، خوار نساخت .

۳۹.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدىِ دنيا و آخرت، با نادانى است. ^۷

۷ / ۲ . لزوم كوچ از جوامع جاهل

۴۰.پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهـ در سفارش به على عليه السلام ـ: اى على! در روستا[ هايى كه تحصيل دانش در آنها مقدور نيست ]سكونت مكن ؛ چرا كه پيرانش ، نادان اند و جوانانش ، شرور و زنانش ، بى حجاب ، و عالِم در ميان آنها چونان لاشه مُردارى است در ميان سگان.

فصل هشتم : نشانه هاى جاهل

قرآن

«و چون به آنان گفته شود : «از آنچه خدا نازل كرده است ، پيروى كنيد» ، مى گويند: نه ؛ بلكه از چيزى كه پدران خود را بر آن يافته ايم، پيروى مى كنيم. آيا هر چند پدرانشان چيزى را درك نمى كرده و به راه صواب نمى رفته اند [ ، باز هم در خور پيروى هستند] ؟» .