در بحث قضا و قدر ديديم كه خداوند ، امكانات و دارايى هايى همچون : توان ، روزى و بقا را به طور محدود ، در اختيار انسان ها قرار داده است . اين محدوديت ، تقدير الهى است . از سوى ديگر ، تقدير الهى به دو گونه محتوم (تغييرناپذير) و غير محتوم (تغييرپذير) تقسيم مى شود .
بَدا ، عبارت است از : تغيير در تقدير غير حتمى از طريق تقديم و تأخير تقديرات و يا محو يك تقدير و اثبات تقديرى ديگر ، چنان كه قرآن كريم مى فرمايد :
«يَمْحُواْ اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ . ^۱ خدا آنچه را بخواهد ، محو يا اثبات مى كند ، و اصل كتاب ، نزد اوست» .
امام صادق عليه السلام در تفسير اين آيه شريف مى فرمايد :
هَل يُمحى إلاّ ما كَانَ ثابِتا؟ وَ هَل يُثبَتُ إلّا ما لَم يَكُن؟ ^۲ آيا جز آنچه ثابت است ، محو مى شود؟ و آيا جز آنچه نبوده است، اثبات مى شود؟

نمونه هايى از بَدا در قرآن

قرآن كريم ، برخى از موارد مهمى را كه در آنها بَدا رخ داده است ، ذكر مى كند . از جمله اين موارد ، بَدا در عذاب قوم يونس است :
«فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ ءَامَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلَا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا ءَامَنُواْ كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْىِ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ مَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِينٍ . ^۳ چرا هيچ شهرى نبود كه [ اهل آن ]ايمان بياورد و ايمانش به حالش سود ببخشد ، مگر قوم يونس كه وقتى [ در آخرين لحظه ]ايمان آوردند ، عذاب رسوايى را در زندگى دنيا از آنان برطرف كرديم و تا چندى ، آنان را برخوردار ساختيم» .
مورد ديگر ، بَدا در وعده خداوند با موسى عليه السلام است :
«وَوَ عَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلِةً وَقَالَ مُوسَى لأَِخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِى فِى قَوْمِى وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ . ^۴ و با موسى ، سى شب وعده گذاشتيم و آن را با ده شب ديگر ، تمام كرديم ، تا آن كه وقت معيّن پروردگارش ، در چهل شب به سر آمد . و موسى [ هنگام رفتن به كوه طور ] به برادرش هارون گفت : در ميان قوم من ، جانشينم باش و [ كار آنان را ]اصلاح كن و راه فسادگران را پيروى مكن » .
امام باقر عليه السلام در تفسير اين آيه مى فرمايد :
كانَ فِى العِلمِ وَ التَّقديرِ ثَلاثينَ لَيلَةً ، ثُمَّ بَدا للّهِِ فَزادَ عَشرا ، فَتَمَّ ميقاتُ رَبِّهِ لِلأَوَّلِ وَ الآخِرِ أربَعينَ لَيلَةً . ^۵ [قرار موسى عليه السلام با خدا] در دانش و تقدير، سى شب بود. سپس براى خدا، بَدا حاصل شد و ده [شب ]افزود، تا آن كه مهلت

سخنى درباره بَدا

بَدا ، يكى از آموزه هاى مهمّ اسلامى است . از آن جا كه آيات قرآن كريم و احاديث نقل شده در كتاب هاى شيعه و اهل سنّت ، به روشنى بر بَدا دلالت دارند ، همه فِرَق و مذاهب اسلامى ، عملاً مفهوم بَدا را پذيرفته اند. البتّه برخى، از آن رو كه معناى بَدا را به درستى درك نكرده اند و پنداشته اند كه بَدا با علم ذاتى و ازلى خدا در تعارض است ، به انكار آن پرداخته اند .
اين ، در حالى است كه در عمل ، همه فِرَق مسلمان ، دست به دعا برمى دارند و نه تنها نيازهاى خويش ، بلكه تغيير سرنوشت خود را از خدا مى خواهند ، و اين ، چيزى جز اعتقاد عملى به مفهوم «بَدا» نيست .

بَدا، در لغت

واژه «بَداء» از ريشه «بدو» ، به معناى «ظهور» است . ظهور ، خود در دو معناى : «ظهور پس از خفا» و «پيدايش رأى جديد» ، به كار مى رود .
معناى دوم بَدا (پيدايش رأى جديد) ، خود ، دو صورت دارد : پيدايش رأيى بر خلاف رأى قبلى (تغيير در رأى) ، و پيدايش رأيى بدون سابقه قبلى. ^۱
بدين سان ، «بداء» در لغت عرب ، در سه مورد به كار مى رود :
۱ . آشكار شدن چيزى پس از مخفى بودنش
۲ . پيدايش رأيى بر خلاف رأى قبلى (تغيير رأى)
۳ . پيدايش رأيى بدون سابقه قبلى .
حال بايد ديد كه بَدا در قرآن و احاديث ، به كدام معنا در مورد خداى متعال به كار رفته است .

بَدا ، در قرآن و احاديث

بسيارى از كسانى كه در مورد بَدا نظر داده اند و يا آن را انكار كرده اند ، بر اين گمان بوده اند كه بَدا با معناى نخست آن ، در مورد خدا به كار رفته است . در نتيجه ، به توجيه يا ردّ آن در مورد خداوند پرداخته اند ؛ امّا بايد توجّه داشت كه در قرآن و احاديث ، «بَدا» در مورد خداوند متعال ، به دو معناى اخير به كار رفته است . معناى سوم ، مورد نزاع نيست و تنها معناى دوم ، مورد بحث و اختلاف نظر است .