الباب الأوّل : العقل والجهل

الفصل الأوّل : معرفة العقل

۱ / ۱ . حَقيقَةُ العَقلِ

۱.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :العَقلُ نورٌ خَلَقَهُ اللّهُ لِلإِنسانِ ، وجَعَلَهُ يُضيءُ عَلَى القَلبِ لِيَعرِفَ بِهِ الفَرقَ بَينَ المُشاهَداتِ مِنَ المُغَيَّباتِ. ^۱

۲.عنه صلى الله عليه و آله :العَقلُ نورٌ فِي القَلبِ، يُفَرِّقُ بِهِ بَينَ الحَقِّ والباطِلِ. ^۲

۱ / ۲ . خَلقُ العَقلِ وَالجَهلِ

۳.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَكنونٍ في سابِقِ عِلمِهِ الَّذي ^۳ لَم يَطَّلِع عَلَيهِ نَبِيٌّ مُرسَلٌ ولا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ ، فَجَعَلَ العِلمَ نَفسَهُ ، وَالفَهمَ روحَهُ ، وَالزُّهدَ رَأسَهُ ، وَالحَياءَ عَينَيهِ ، وَالحِكمَةَ لِسانَهُ ، وَالرَّأفَةَ هَمَّهُ ^۴ ، وَالرَّحمَةَ قَلبَهُ . ثُمَّ حَشّاهُ وقَوّاهُ بِعَشَرَةِ أشياءَ : بِاليَقينِ ، وَالإِيمانِ ، وَالصِّدقِ ، وَالسَّكينَةِ ، وَالإِخلاصِ ، وَالرِّفقِ ، وَالعَطِيَّةِ ، وَالقُنوعِ ، وَالتَّسليمِ ، وَالشُّكرِ . ثُمَّ قالَ عز و جل : أدبِر ، فَأَدبَرَ ، ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل ، فَأَقبَلَ ، ثُمَّ قالَ لَهُ : تَكَلَّم .
فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ الَّذي لَيسَ لَهُ ضِدٌّ ولا نِدٌّ ، ولا شَبيهٌ ولا كُفوٌ ، ولا عَديلٌ ولا مِثلٌ ، الَّذي كُلُّ شَيءٍ لِعَظَمَتِهِ خاضِعٌ ذَليلٌ .
فَقالَ الرَّبُّ تَبارَكَ وتَعالى : وعِزَّتي وجَلالي ما خَلَقتُ خَلقا أحسَنَ مِنكَ ، ولا أطوَعَ لي مِنكَ ، ولا أرفَعَ مِنكَ ، ولا أشرَفَ مِنكَ ، ولا أعَزَّ مِنكَ ، بِكَ اُؤاخِذُ وبِكَ اُعطي ، وبِكَ اُوَحَّدُ وبِكَ اُعبَدُ ، وبِكَ اُدعى وبِكَ اُرتَجى وبِكَ اُبتَغى ، وبِكَ اُخافُ وبِكَ اُحذَرُ ، وبِكَ الثَّوابُ وبِكَ العِقابُ . ^۵

باب يكم : عقل و جهل

فصل يكم : شناخت عقل

۱ / ۱ . حقيقت عقل

۱.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عقل ، نورى است كه خداوند آن را براى انسان آفريد و وسيله روشنى بخشىِ دل قرار داد تا بِدان ، تفاوت ديدنى ها را از ناديدنى ها باز شناسد .

۲.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عقل ، نورى است در دل كه دل به وسيله آن ، حق را از باطل جدا مى كند .

۱ / ۲ . آفرينش عقل و جهل

۳.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند عز و جل ، عقل را از نورى ذخيره و پنهان در علم ازلىِ خود آفريد و هيچ پيامبرِ فرستاده شده و فرشته مقرّبى را بر آن آگاه نساخت . دانش را جان آن ، فهم را روحش ، زهد را سرش ، حيا را چشمانش ، حكمت را زبانش ، مهر را همّتش ، و رحمت را دلش قرار داد و آن گاه ده چيز را در او جا داد و او را به آنها توانايى بخشيد : يقين ، ايمان ، راستى ، آرامش ، اخلاص ، مدارا ، دَهِش ، قناعت ، تسليم بودن و سپاس گزارى .
سپس فرمود : «پشت كن» و عقل ، پشت كرد . آن گاه به او فرمود : «رو كن» و او رو آورد . و آن گاه به او فرمود : «حرف بزن» . عقل گفت : ستايش ، از آنِ خدايى است كه ضد و انبازى ندارد ، مشابه و هم ترازى ندارد ، و معادل و همانندى برايش نيست ؛ خدايى كه همه چيز در برابر عظمتش خاضع و رام است .
آن گاه پروردگار ـ تبارك و تعالى ـ فرمود : «به عزّت و جلالم سوگند ، آفريده اى بهتر از تو نيافريدم و فرمان بردارتر از تو برايم نيست و برتر از تو و شريف تر و عزيزتر از تو وجود ندارد . با تو مؤاخذه مى كنم و با تو مى بخشم . با تو به يگانگى شناخته مى شوم و با تو پرستيده مى شوم . با تو خوانده مى شوم و با تو به من پناه مى آورند و در پى من هستند . با تو از من مى ترسند و بيمناك مى شوند . و ثواب و عقاب با توست» .

چنان كه در متون حديثى آمده همه زيبايى هاى اعتقادى ، اخلاقى و عملى (مانند : خير ، علم ، معرفت، حكمت، ايمان، عدالت ، انصاف ، اُلفت، رحمت، مودّت، رأفت ، بركت ، قناعت، سخاوت، امانت، شهامت، حيا ، پاكيزكى، اميد ، پيمان دارى، صدق ، بردبارى ، شكيبايى ، فروتنى ، غنا و نشاط) از سپاهيان خرد ، شمرده شده اند .
در مقابل آنها نيز همه زشتى هاى اعتقادى ، اخلاقى و عملى (مانند : شر ، حماقت ، كفر ، ستم ، جدايى ، قساوت ، قطع رحم ، عداوت ، بغض ، غضب ، مَحق ، حرص ، بخل ، خيانت ، كودنى ، جَلع ، پرده درى ، پليدى ، نااميدى ، خيانت ، دروغگويى ، ناشكيبايى ، بى تابى ، تكبّر ، فقر و كسالت) از سپاهيان نادانى ، شمرده شده اند .
هر چند اسلام با جهلِ مذموم ، بويژه با مفهوم سوم آن ، به شدّت مبارزه مى كند ، ليكن خطرناك ترين جهل از منظر اين مكتب ، جهل به مفهوم چهارم است ؛ يعنى انتخاب راهى كه نيروى نادانى ، انسان را بِدان دعوت مى كند و پيروى از آن ؛ زيرا اگر انسان ، از روى نادانى ، راهى را انتخاب كرد ، سپاهيان نادانى ، راه شناخت معارف سازنده و حقايق والاى انسانى و رسيدن به مقصد اعلاى انسانيت را بر او مسدود مى نمايند و در اين حال ، اگر كسى بزرگ ترين دانشمند روى زمين هم بشود ، دانش او براى هدايتش سودى نمى بخشد و بيمارى نادانى ، او را از پاى در خواهد آورد .