۳ / ۲ . مَعنَى الأَمرِ بَينَ الأَمرَينِ

۴۴۰.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ لا يُطاعُ جَبرا ولا يُعصى مَغلوبا ولَم يُهمِلِ العِبادَ مِنَ المَملَكَةِ ، ولكِنَّهُ القادِرُ عَلى ما أقدَرَهُم عَلَيهِ ، وَالمالِكُ لِما مَلَّكَهُم إيّاهُ ، فَإِنَّ العِبادَ إنِ ائتَمَروا بِطاعَةِ اللّهِ لَم يَكُن مِنها مانِعٌ ولا عَنها صادٌّ ، وإن عَمِلوا بِمَعصِيَتِهِ فَشاءَ أن يَحولَ بَينَهُم وبَينَها فَعَلَ ، ولَيسَ مَن إن شاءَ أن يَحولَ بَينَهُ وبَينَ شَيءٍ (فَعَلَ) ، ولَم يَفعَلهُ ، فَأَتاهُ الَّذي فَعَلَهُ ، كانَ هُوَ الَّذي أدخَلَهُ فيهِ ^۱ . ^۲

۳ / ۳ . ذَمُّ القائِلينَ بِالجَبرِ

۴۴۱.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما عَرَفَ اللّهَ مَن شَبَّهَهُ بِخَلقِهِ ولا وَصَفَهُ بِالعَدلِ مَن نَسَبَ إلَيهِ ذُنوبَ عِبادِهِ . ^۳

۳ / ۴ . ذَمُّ القَدَرِيَّةِ

۴۴۲.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :صِنفانِ مِن اُمَّتي لا تَنالُهُم شَفاعَتي يَومَ القِيامَةِ : المُرجِئَةُ وَالقَدَرِيَّةُ . ^۴

۴۴۳.عنه صلى الله عليه و آله :لُعِنَتِ القَدَرِيَّةُ عَلى لِسانِ سَبعينَ نَبِيّا . ^۵

۳ / ۵ . مَعنَى القَدَرِيَّةِ

أ ـ ما يَدُلُّ عَلى أنَّ القَدَرِيَّةَ هُمُ المُفَوِّضَةُ

۴۴۴.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :القَدَرِيَّةُ الَّذينَ يَقولونَ : الخَيرُ وَالشَّرُّ بِأَيدينا ؛ لَيسَ لَهُم في شَفاعَتي نَصيبٌ ، ولا أنَا مِنهُم ولا هُم مِنّي . ^۶

۳ / ۲ . معناى «امر ميان دو امر»

۴۴۰.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند از روى اجبار ، فرمانبرى، و از روى شكست ، نافرمانى نمى شود و بندگان را بدون سرپرست ، رها نكرده است ؛ ليكن او بر آنچه آنان را بر آن نيرومند ساخته ، تواناست و چيزى را كه به آنان تمليك نموده ، مالك است ؛ چرا كه اگر بندگان ، از خدا فرمان برند ، چيزى و كسى نمى تواند از آن باز بدارد ، و اگر [قصد كنند كه ]مرتكب نافرمانى خدا شوند و خدا بخواهد ميان آنان و آن [نافرمانى ]جدايى اندازد ، چنين مى كند ، و [البتّه ]چنين نيست كه اگر كسى خواست ميان كسى و كار او مانع شود ، ولى نشد و آن شخص آن كار را انجام داد ، [بتوان گفت كه ]مانع كار ، آن كس را به آن كار وادار نموده است ^۷ .

۳ / ۳ . نكوهش معتقدان به جبر

۴۴۱.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه خدا را به آفريده اش تشبيه نمايد ، او را [به درستى ]نشناخته است ، و هر كه گناهان بندگان را به خدا نسبت دهد ، او را عادل ندانسته است .

۳ / ۴ . نكوهش قدريّه

۴۴۲.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دو گروه از امّت من هستند كه روز رستاخيز ، شفاعتم شامل آنها نمى گردد : مرجئه و قدريّه .

۴۴۳.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :قدريّه ، بر زبان هفتاد پيامبر ، نفرين شده اند .

۳ / ۵ . مقصود از قَدَريّه

الف ـ آنچه دلالت مى كند بر اين كه قدريّه همان مُفَوِّضه اند

۴۴۴.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :قدريّه ، ^۸ كسانى هستند كه مى گويند : خير و شر ، در اختيار ماست . آنان از شفاعت من بهره اى ندارند . نه من از آنان هستم و نه آنان از من اند .

الفصل الثّالث : دور التقدير في أفعال الإنسان

۳ / ۱ . تَقديرُ الفَرائِضِ وَالفَضائِلِ وَالمَعاصي

۴۳۹.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَنِ اللّهِ أروي حَديثي ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى يَقولُ : يَابنَ آدَمَ بِمَشيئَتي كُنتَ أنتَ الَّذي تَشاءُ لِنَفسِكَ ما تَشاءُ ، وبِإِرادَتي كُنتَ أنتَ الَّذي تُريدُ لِنَفسِكَ ما تُريدُ ، وبِفَضلِ نِعمَتي عَلَيكَ قَوِيتَ عَلى مَعصِيَتي ، وبِعِصمَتي وعَوني وعافِيَتي أدَّيتَ إلَيَّ فَرائِضي ، فَأَنَا أولى بِحَسَناتِكَ مِنكَ ، وأنتَ أولى بِسَيِّئاتِكَ مِنّي ، فَالخَيرُ مِنّي إلَيكَ بِما أولَيتُ بَداءٌ ^۱ ، وَالشَّرُّ مِنّي إلَيكَ بِما جَنَيتَ جَزاءٌ ، وبِإِحساني إلَيكَ قَوِيتَ عَلى طاعَتي ، وبِسوءِ ظَنِّكَ بي قَنَطتَ مِن رَحمَتي ، فَلِيَ الحَمدُ وَالحُجَّةُ عَلَيكَ بِالبَيانِ ، ولِيَ السَّبيلُ عَلَيكَ بِالعِصيانِ ، ولَكَ جَزاءُ الخَيرِ عِندي بِالإِحسانِ ، لَم أدَع تَحذيرَكَ ، ولَم آخُذكَ عِندَ عِزَّتِكَ ، ولَم اُكَلِّفكَ فَوقَ طاقَتِكَ ، ولَم أحمِلكَ مِنَ الأَمانَةِ إلّا ما أقرَرتَ بِهِ عَلى نَفسِكَ ، رَضيتُ لِنَفسي مِنكَ ما رَضيتَ لِنَفسِكَ مِنّي . ^۲

فصل سوم : نقش تقدير در كارهاى انسان

۳ / ۱ . تقدير واجبات و فضايل و گناهان

۴۳۹.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سخن خود را از خدا روايت مى كنم . خداوند ـ تبارك و تعالى ـ مى فرمايد : «اى فرزند آدم! به مشيّت من است كه آنچه مى خواهى ، براى خود مى خواهى ، و به اراده من است كه آنچه اراده مى كنى ، براى خود اراده مى كنى ، و به سبب بسيارى نعمتم بر تو ، بر نافرمانى از من نيرو گرفتى ، و در سايه پاكى و يارى و آسايش من ، واجب هاى مرا براى من ادا نمودى . پس ، من به نيكى هاى تو از تو سزاوارترم و تو به بدى هايت از من شايسته ترى . پس ، خير رسيده از جانب من به تو ـ كه به خاطر سزاوارى من است ـ ابتدايى است [نه بازتاب عمل تو] ، و شرّ رسيده از جانب من به تو ـ كه به سبب جُرم توست ـ يك كيفر است ، و به سبب احسان من به تو ، بر فرمانبرى از من ، نيرو گرفتى و به جهت بدگمانى به من ، از رحمتم نوميد گشتى . پس به خاطر بيان ، ستايش ، از آنِ من و حجّت ، عليه توست ، و به جهت نافرمانى [ات] ، دستم بر تو باز است ، و به جهت احسانت ، نزد من پاداش خير دارى . هشدار دادن به تو را ترك نمى كنم ، براى سركشى ات مؤاخذه ات نمى نمايم [و هشدارت مى دهم] ، و به بيشتر از توانايى ات موظّفت نمى كنم ، و به تو تحميل نمى كنم از امانت ، جز آن مقدارى كه عليه خود اعتراف نمودى . از تو خشنودم ، به مقدارى كه پيش خودت از من خشنودى» .