دوم . نادانى نسبت به علوم و معارف مفيد و سازنده ،
سوم . نادانى نسبت به ضرورى ترين معارف مورد نياز انسان ،
چهارم . نيرويى در مقابل خِرد .
و اينك ، توضيح اين معانى :

۱ . همه گونه نادانى

هر چند در نگاه ابتدايى ، به نظر مى رسد كه هر نوع نادانى اى ، زيانبار و مذموم است ، ولى با تأمّل ، معلوم مى شود كه حقيقت،اين است كه هر ندانستنى، نكوهيده و هر دانستنى ، پسنديده نيست ؛ بلكه بر عكس ، برخى از دانستن ها زيانبار ، و برخى از ندانستن ها مفيد و سازنده اند و درست به همين دليل ، در اسلام ، تلاش و تحقيق براى كشف برخى از امور و اسرار ، ممنوع شده است .

۲ . نادانى نسبت به معارف مفيد

بى ترديد ، اسلام براى همه علوم و معارفى كه در خدمت انسان اند ، ارزش قائل است ليكن اين ، بدان معنا نيست كه نادانى نسبت به همه اين علوم ، براى همه مردم ، مذموم يا خطرناك است .
به بيان ديگر ، ادبيات ، صرف و نحو ، منطق ، كلام ، فلسفه ، رياضى ، فيزيك ، شيمى و ساير رشته هاى علوم و فنون ، در خدمت انسان ، و از منظر اسلام ، ارزشمندند ؛ ولى نمى توان پذيرفت كه ندانستن اين علوم ، ريشه همه شرور ، بزرگ ترين مصيبت ، زيانبارترينِ دردها ، خطرناك ترين دشمن و شديدترين فقر است و چنانچه كسى برخى از اين علوم و يا همه آنها را نداند ، بدترينِ جنبندگان بر روى زمين و همانند مرده اى در ميان زنده هاست .

۳ . نادانى نسبت به ضرورى ترين معارفِ مورد نياز انسان

علوم و معارفى كه انسان را با مبدأ و مقصد خود آشنا مى كنند و راه رسيدن به فلسفه آفرينش خود را به او نشان مى دهند ، ضرورى ترين معارفِ مورد نياز اويند . طبعا جهل به اين معارف ، جامعه انسانى را در معرض دشوارترين مصيبت ها و شُرور ، قرار مى دهد . البتّه تنها ، شناخت اين معارف ، كارساز نيست ؛ بلكه اين معارف ، در صورتى كارآيى دارند كه «جهلِ» به مفهوم چهارم ، به وسيله خرد ، مهار شود .

۴ . نيرويى در مقابل عقل

در متون اسلامى ، جهل ، مفهومى دارد كه بر خلاف معانى گذشته ، امرى وجودى است نه عدمى ، و آن ، شعور مرموزى در مقابل خرد است كه همانند خرد ، آفريده خداوند متعال است و آثار و پيامدهايى دارد كه از آنها به «سپاهيان نادانى» (در برابر «سپاهيان خرد») تعبير شده است .

واژه «عقل» در لغت

واژه «عقل» در زبان عرب ، به معناى نگه داشتن ، باز داشتن و حبس كردن است ، همانند بستن شتر با عقال . ^۱
همان گونه كه عقال ، شتر را از حركت بى جا باز مى دارد ، نيرويى در جان انسان به نام «عقل» وجود دارد كه او را از نادانى و لغزش در انديشه و عمل ، باز مى دارد .

واژه «عقل» در احاديث اسلامى

محدّث بزرگوار ، شيخ حرّ عاملى رحمه الله ، در انتهاى باب «وجوب طاعة العقل و مخالفة الجهل (لزوم پيروى از عقل و نافرمانى از نادانى)» درباره معانى عقل ، چنين مى گويد :
عقل ، در سخن انديشمندان و حكيمان، معانى بسيار دارد و با جستجو در احاديث، سه معنا برايش به دست مى آيد:
۱ . نيرويى كه بِدان ، خوبى ها و بدى ها و تفاوت ها و زمينه هاى آنها ، شناخته مى شوند ، و اين، معيار تكليف شرعى است .
۲ . ملكه اى كه به انتخاب خوبى ها و پرهيز از بدى ها فرا مى خواند .
۳ . تعقّل و دانستن ، كه در برابر جهل (نادانى) قرار مى گيرد ، نه در برابر ديوانگى .
بيشترين استعمال «عقل» در احاديث، معناى دوم و سوم اند . ^۲

خطر جهل

ملاحظه آنچه اسلام در ابواب مختلف معرفت شناختى آورده ، نشان مى دهد كه اين آيين الهى ، براى ساختن جامعه ارزشىِ مورد نظر خود ، پيش و بيش از هر چيز ديگر ، به انديشه و شناخت و آگاهى ، اهمّيت داده و انسان ها را از خطر «جهل» و به كار نينداختن انديشه ، بر حذر داشته است .
از منظر اسلام ، جهل ، آفت شكوفايى انسانيت و ريشه همه مفاسد فردى و اجتماعى است و تا اين آفت ، ريشه كن نشود ، ارزش ها شكوفا نمى گردند و جامعه انسانى تحقّق نمى يابد .
از ديدگاه اسلام ، جهل ، ريشه همه بدى ها ، بزرگ ترين مصيبت ، زيانبارترين بيمارى و خطرناك ترين دشمن است و شخص جاهل ، بدترينِ جنبنده ها ، بلكه مرده اى در ميان زندگان است .

معانى واژه «جهل»

به طور كلّى ، براى جهلِ مذموم ، چهار معنا متصوّر است :
اوّل . همه گونه نادانى ،