معناى «عقل» و «جهل»

انديشه و تعقّل ، اصلى ترين تكيه گاه هاى اسلام در عقايد ، اخلاق و اعمال اند . از نظر اين آيين آسمانى ، انسان حق ندارد آنچه را كه خردْ نادرست مى داند ، باور كند و به صفاتى كه خردْ ناپسند مى داند ، متّصف شود و كارهايى را كه خردْ ناشايست مى داند ، انجام دهد .
از اين رو ، در فرهنگ قرآن و احاديث پيامبر خدا و اهل بيت آن بزرگوار ، واژه هايى كه مردم را به تعقّل و انديشه دعوت مى كنند (مانند : تفكّر ، تذكّر ، تدبّر ، تعقّل ، تعلّم ، تفقّه ، ذكر ، لُبّ و نُهى) ، به عنوان محور و اساس سخن آنان با مردم و بيش از هر چيز ديگر ، مورد توجه و تأكيدند .
در قرآن كريم ، مشتقّات «علم» ۷۷۹ بار ، «عقل» ۴۹ بار ، «فقه» ۲۰ بار ، «فكر» ۱۸ بار ، «ذكر» ۲۷۴ بار ، «تدبّر» ۴ بار و «لُبّ» ۱۶ بار آمده است .
از نظر اسلام ، خرد ، اصل انسان ، معيار ارزش و درجات كمال او ، ملاك ارزيابى اعمال ، ميزان جزا و حجّت باطنى خداوند متعال است .
خرد ، از بهترين هديه هاى الهى به انسان ، نخستين پايگاه اسلام ، اساسى ترين پايه زندگى و زيباترين زيور انسان است . خرد ، گران بهاترين ثروت ، بهترين دوست و راهنما ، و اصلى ترين تكيه گاه اهل ايمان است .
از نظر اسلام ، علم ، نيازمند خرد است ؛ زيرا علمِ بدون خرد ، براى عالم ، زيانبار است و هر كه دانشش بر خردش فزونى يابد ، بارى بر او خواهد بود .
كوتاه سخن ، اين كه : از نظر اسلام ، تنها راه تكامل مادّى و معنوى و سازندگى دنيا و آخرت و رسيدن به جامعه مطلوب و مقصد اعلاى انسانيت ، درست فكر كردن است و همه گرفتارى هاى انسان ، نتيجه نادانى و به كار نگرفتن انديشه است .
از اين رو ، در جهان پس از مرگ ، آنان كه به فرجام عقايد ، اخلاق و اعمال ناشايسته خود گرفتار مى شوند ، درباره ريشه گرفتارى هاى خود ، چنين مى گويند :
«وَ قَالُواْ لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِى أَصْحَـبِ السَّعِيرِ * فَاعْتَرَفُواْ بِذَمنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَـبِ السَّعِيرِ . ^۱ و گويند : اگر [ سخن حق را] شنيده [و پذيرفته ]بوديم يا خردورزى مى نموديم، در [ميان]دوزخيان نبوديم. پس به گناه خود، اقرار مى كنند؛ و مرگ باد بر اهل جهنّم!» .