تحليلى درباره نقش خودشناسى در خداشناسى

از نگاه قرآن كريم ، در آفرينش انسان ، نشانه ها و دلايل روشنى براى خداشناسى وجود دارد كه هر كس اهل لجاجت نباشد و بخواهد از راه دليل و برهان ، حقايق هستى را بپذيرد ، مى تواند با دقّت در حكمت هاى وجودِ خود ، با آفريدگار جهان و حقيقة الحقايق ، آشنا شود :

اقسام احاديث دعوت به خودشناسى

احاديث اسلامى ، با الهام از قرآن ، فراوان بر خودشناسى تأكيد دارند . اين احاديث را مى توان به پنج دسته تقسيم كرد : دسته نخست احاديثى هستند كه خودشناسى را با ارزش ترينِ شناخت ها معرّفى مى كنند ؛ مانند آنچه از امام على عليه السلام روايت شده است كه :
أَفضَلُ المَعرِفَةِ مَعرِفَةُ الإِنسانِ نَفسَهُ . ^۱ برترين شناخت ، خودشناسى است.
دسته دوم ، احاديثى هستند كه به بيان زيان هاى نشناختن خود پرداخته اند . امام على عليه السلام مى فرمايد :
لا تَجهَل نَفسَكَ، فَإِنَّ الجاهِلَ مَعرِفَةَ نَفسِهِ جاهِلٌ بِكُلِّ شَى ءٍ . ^۲ از خود بى خبر مباش كه بى خبر از خود ، از همه چيز بى خبر است.
دسته سوم ، احاديثى هستند كه تصريح مى كنند خودشناسى ، مقدّمه و كليد هستى شناسى است ؛ چنان كه از امام على عليه السلام نقل شده است :
مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَهُوَ لِغَيرِهِ أعرَفُ . ^۳ آن كه خود را بشناسد ، ديگران را بهتر مى شناسد.
دسته چهارم ، احاديثى هستند كه خودشناسى را كليد خداشناسى ، بلكه برابر با خداشناسى مى دانند كه مشهورترينِ آنها اين حديث شريف است كه از پيامبر خدا و امام على عليه السلام روايت شده كه فرموده اند :
مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّهُ . ^۴ آن كه خود را بشناسد ، پروردگارش را شناخته است .
دسته پنجم ، احاديثى اند كه مقصود از خودشناسى را تبيين و تفسير مى كنند .

۱ / ۵ . مَعرِفَةُ النَّفسِ ومَعرِفَةُ اللّهِ

الكتاب

« وَ فِى الْأَرْضِ ءَايَـتٌ لِّلْمُوقِنِينَ * وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ » . ^۱

الحديث

۳۰۱.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّهُ . ^۲

۳۰۲.عنه صلى الله عليه و آله :أَعرَفُكُم بِنَفسِهِ أَعرَفُكُم بِرَبِّهِ . ^۳

۱ / ۵ . خودشناسى و خداشناسى

قرآن

«و در زمين براى اهل يقين ، نشانه هايى [ متقاعد كننده ]است، و در خود شما؛ مگر نمى بينيد؟» .

حديث

۳۰۱.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس خود را بشناسد ، خدايش را شناخته است .

۳۰۲.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه به نفس خويش آگاه تر باشد ، به خداى خويش ، عارف تر است .