در داورى نسبت به داده هاى تاريخى ، لازم مى كند تا مطالب منقول مورّخانى مانند ابن اعثم را ـ كه در ديگر منابع در دسترس نمى يابيم ـ ، نه به سرعت رد كنيم و نه شتاب زده بپذيريم ؛ بلكه روش تعاضد مضمونى و شرط همخوانى با ديگر اسناد را مبناى پذيرش اخبار قرار دهيم .
الفتوح ، مورد استناد مورّخان شيعه و اهل سنّت بوده و بسيارى از مطالب آن در مقتل الحسين خوارزمى ، المناقب ابن شهرآشوب ، و بحار الأنوار و ديگر كتاب ها ، مورد استفاده قرار گرفته است . الفتوح در هند و بيروت، چاپ شده و ترجمه فارسى كهنى هم از آن (و نيز گزيده اين ترجمه) موجود است .

۹. العِقد الفريد

ابو عمر احمد بن محمّد (۲۴۶ ـ ۳۲۸ ق) مشهور به ابن عبدِ رَبّه ، از اديبان بزرگ اَندَلُس بوده است . او دانش هاى اصلى روزگار خود را آموخت ؛ امّا حوزه اصلى فعاليت خود را شعر و ادب قرار داد . ^۱ وى توانست به مدد مطالعات گسترده خود ، كتاب دائرة المعارف گونه العقد الفريد را بنيان بگذارد .
او با تكيه به كتاب هاى تأليف شده در شرق عالم اسلامى و بيش از همه ، عيون الأخبار ابن قتيبه دينورى و نيز شاگردى در نزد برخى عالمانِ سفر كرده به اندلس (مانند : بقىّ بن مُخلّد ، خُشَنى و ابن وضّاع) ، توانست مجموعه اى پر جاذبه و جُنگ مانند را به يادگار نهد .
او در بخشى از اين كتاب، به حكايات تاريخى پرداخته و گزارش كوتاه و ناقصى نيز از حماسه عاشورا آورده است . اهمّيت اين گزارش كوتاه، در بازتاب گزارش ابو عبيد قاسم بن سلّام (م ۲۲۴ ق) ، مؤلّف نخستين كتاب غريب الحديثِ رسيده به دست ماست . گزارش قاسم بن سلّام از واقعه عاشورا، به صورت مستقل به دست ما نرسيده

خود ، اخبار مسلمانان را پس از رحلت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله تا دوران خلافت عبّاسى در نيمه قرن سوم هجرى آورده و در اين ميان ، بخش قابل توجّهى (در حدود يك نهم كتاب خود) را به گزارش نهضت حسينى ، اختصاص داده است .
او اگرچه مانند شيوه متعارف مورّخان ، اسناد يكايك نقل ها را ذكر نكرده ، امّا فهرستى كوتاه از آنها را در آغاز كتاب و گاه به گاه در ميانه آن ، ارائه داده است . افزون بر اين ، تعدادى از نقل هاى ابن اعثم ، به وسيله مآخذ تاريخى و سيره نگارى ، تأييد و تقويت مى شوند ـ كه به عنوان نمونه ، بسيارى از خطبه ها و نامه هاى امام حسين عليه السلام چنين اند ـ ، هر چند خطاى برخى گزارش هاى ابن اعثم ، روشن است . ^۱
ابن اعثم در كنار منابع تاريخى ، از منابع داستانى نيز سود جسته و حتّى ممكن است خود ، آنها را به صورت داستان در آورده باشد . ^۲ اين كار وى ، هر چند از ارزش كلّى كتاب مى كاهد ، امّا موجب شده كه گاه ، گزارش هاى ريز و دقيقى به صورت منحصر به فرد ، در الفتوح بيايد ^۳ و يا در سنجش با ديگر متون ، گزارش كامل تر و مبسوط ترى را به دست دهد .
نكته مهم در اين ميان ، برخى گزارش هاى ابن اعثم هستند كه در كتب تاريخى ، كمتر يافت مى شوند ؛ امّا گاه در منابع ديگرى همچون كتب حديث و سيره ، به همان شكل يا با تفاوت هايى و به اجمال آمده اند . ^۴ اين نكته ، رعايت احتياط و تتبّع بيشتر را