فصل پنجم : شهادت گروهى از ياران امام عليه السلام در كوفه و زندانى شدن گروهى ديگر
۵ / ۱
شهادت عبد اللّه بن يَقطُر
در اين فصل ، شهادت عبد اللّه بن يَقطُر ، ۱ سه گونه گزارش شده است :
۱ . وى ، فرستاده امام حسين عليه السلام به سوى كوفيان بوده كه در قادسيه ، دستگير شد و به دستور ابن زياد ، از بالاى دارالحكومه ، به پايين پرتاب گرديد و بدين سان به شرف شهادت ، نائل آمد . خبر شهادت او، هم زمان با خبر شهادت مسلم عليه السلام و هانى ، در منزلگاه زُباله به امام حسين عليه السلام رسيد . ۲
گفتنى است كه بر پايه گزارش هاى ياد شده ، مشابهت سرنوشت عبد اللّه بن يَقطُر و قيس بن مُسهِر ، ابهام آميز است ، به گونه اى كه شيخ مفيد در الإرشاد
مى نويسد :
وقتى حسين عليه السلام به وادى حاجر از بطن الرُّمّه رسيد ، قيس بن مُسهِر صَيداوى ، و گفته مى شود كه برادر رضاعى خويش، عبد اللّه بن يَقطُر را به سوى مردم كوفه فرستاد . ۳
ظاهرا تا كنون كسى نتوانسته اين ابهام را روشن سازد .
۲ . در شمارى ديگر از گزارش ها آمده كه عبد اللّه بن يَقطُر ، حامل نامه مسلم عليه السلام به امام حسين عليه السلام بوده است ۴ كه دستگير و به دستور ابن زياد ، گردن زده شد. ۵
۳ . برخى از گزارش ها نيز حاكى از آن است كه وى ، در كربلا شهيد شده
است .
گفتنى است كه در باره عبد اللّه بن يَقطُر ، چند نكته قابل تأمّل است :
نكته اوّل، اين كه نام او تنها در جريان قيام امام حسين عليه السلام آمده است و غير از اين ، اطّلاع چندان دقيقى از وى در دست نيست . تنها در كتاب الخرائج و الجرائح ، آمده است كه :
عبد اللّه بن يَقطُر بن ابى عقب ليثى ، از [تيره] بنى ليث ، از [قبيله] بكر بن عبد مناف بن كنانه است كه همشير حسين عليه السلام بوده است .
نكته دوم، اين كه در گزارش هاى مشهور، وى «رَضيع (همشير)» امام حسين عليه السلام شمرده شده است ، ۶ در صورتى كه منابعى كه دوران كودكى امام عليه السلام را گزارش كرده اند ، اشاره اى به اين كه ايشان برادر رضاعى (همشير) داشته باشد ، ندارند . به عكس ، برخى روايات، تأكيد مى كنند كه ايشان ، از هيچ زنى شير نخورده است . ۷
گفتنى است كه مرحوم محمّد سماوى ، در كتاب إبصار العين ، براى توجيه اين مسئله ، گفته است :
عبد اللّه بن يَقطُر حِميَرى (برادر همشير حسين عليه السلام ) ، مادرش ، دايه حسين عليه السلام بود ، همان طور كه مادر قيس بن ذريح ، دايه حسن عليه السلام بود ... . ابن حجر ، در الإصابة گفته : او صحابى بوده است ؛ چرا كه با حسين عليه السلام ، همسال بوده است .
ليكن مستندى براى اين ادّعا نيافتيم ، و آنچه ايشان از ابن حجر نقل كرده است نيز در كتاب مورد اشاره ، يافت نشد ۸ . ۹
نكته سوم، اين كه گزارش هايى كه اعزام عبد اللّه را از جانب امام حسين عليه السلام مى دانند ، اشاره اى به متن پيام امام عليه السلام و مكان اعزام او ندارند ؛ امّا گزارش ابن اعثَم ـ كه دستگيرى وى را مرتبط با نامه مسلم عليه السلام به امام عليه السلام مى داند ـ ، متن نامه را هم آورده است ۱۰ كه پس از وى ، اين موضوع به كتاب هاى ديگرى چون مقتل الحسينِ خوارزمى نيز راه يافته است .
نكته چهارم، اين كه ظاهرا شهادت عبد اللّه بن يَقطُر ، قبل از قيس بن مُسهِر بوده است .
نام وى در «زيارت رجبيه» ، چنين آمده است :
سلام بر عبد اللّه بن يَقطُر ، برادر رضاعى حسين!
1. نام پدر وى بقطر، يقطين و بيطر نيز ضبط شده است.
2. ر.ك: ج ۵ ص ۲۰۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللّه بن يقطر در منزلگاه زباله).
3. ر . ك : ص ۳۸۱ (شهادت قيس بن مُسهِر صيداوى) .
4. در نقل الفتوح ، وى حامل نامه مسلم بن عقيل براى امام حسين عليه السلام مبنى بر بيعت مردم كوفه و درخواست ازامام عليه السلام براى حركت به كوفه بود ؛ در اين باره، ر . ك : ج ۵ ص ۲۰۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللّه بن يقطر در زباله) . امّا در نقل تاريخ الطبرى حامل نامه را عابس بن ابى شبيب دانسته و در مثير الأحزان ، قيس بن مُسهِر هم افزوده شده است. ر .ك : ص۱۴۹ (فصل چهارم / نامه مسلم به امام عليه السلام براى آمدن به كوفه) .
5. وى توسّط عبد اللّه (/ مالك) بن يربوع تميمى ، در خارج كوفه دستگير مى شود. در اين باره، ر. ك: ج ۵ ص ۲۰۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللّه بن يقطر در منزلگاه زُباله).
6. ر . ك : ص ۳۷۷ ح ۱۲۷۳ ـ ۱۲۷۹ . شايان ذكر است كه در هر منبعى كه نام وى آمده، عبارت «رضيع الحسين عليه السلام (همشير حسين عليه السلام )» نيز مضبوط است.
7. ر. ك: ج ۱ ص ۲۱۹ (بخش اول / فصل چهارم: پرورش / از هيچ زنى شير نخورد).
8. در الإصابة، در شرح حال عبد اللّه بن يقطر ، از طبرى ، چنين نقل شده است : «با حسين بن على عليه السلام كشته شد و همشير او بوده است»، كه همان سخن مشهور است . مصحّح، در پانوشت إبصار العين ، براى توجيه، به شرح حال عبد اللّه بن يقظه در الإصابة، ارجاع داده است به اين عنوان كه مراد الإصابة ، همان عبد اللّه بن يقطر باشد ؛ ولى توجّه به متن الإصابة ، بطلان اين ارجاع را هم ثابت مى كند .
متن الإصابة ، چنين است : «هوذة بن الحارث بن عجزة بن عبد اللّه بن يقظه... ذكره الطبرى و ابن شاهين فى الصحابة» . چنان كه ملاحظه مى گردد ، اوّلاً در اين جا شخص مورد بحث ، هوذة بن حارث است ، نه عبد اللّه بن يقظه . ثانيا در اين متن ، سخنى از «رَضيع الحسين» و ارتباط او با امام حسين عليه السلام مطرح نيست .
9. در بعضى منابع ، ـ جدا از واقعه كربلا، ـ شخصى به نام عبد اللّه بن يسار يا بشار يا شاعر بن ابى عقب ليثى برادر رضاعى امام حسين عليه السلام معرّفى شده است كه از شواهد بر مى آيد او بعد از حادثه كربلا، زنده بوده ؛ امّا در منابع مربوط به حادثه كربلا، عبد اللّه بن بقطر يا يقطر ضبط شده ، كه قبل از امام حسين عليه السلام نيز شهيد شده است.
10. ر . ك : ج ۵ ص ۲۰۳ (فصل هفتم / رسيدن خبر شهادت عبد اللّه بن يقطر در زُباله).
