فرار كرده اند ، ^۱ اظهار نظر در باره شمار واقعى و حتّى شمار تقريبى سپاه ابن سعد ، بسيار دشوار است .
گفتنى است كه رقم سى هزار نفر ، در دو روايت از امام حسن عليه السلام و امام زين العابدين عليه السلام ، نقل شده است . ^۲ هر چند كه سند اين روايات ، از اعتبار لازم برخوردار نيست ؛ ليكن با توجّه به كوچ دادن عمومى مردم كوفه به سوى كربلا توسّط ابن زياد و نيز با توجّه به اين كه اين تعداد ، كمتر از نيمى از جنگجويانِ كوفه است ـ كه حدود صد هزار نفر تخمين زده شده اند ـ ، رقمى قابل قبول است .
قرينه ديگرى كه مى تواند تعداد سى هزار نفر را تأييد كند ، اين است كه سپاهيان مختار را شصت هزار نفر گزارش كرده اند . ^۳ به نظر مى رسد كه سپاهيان او را كسانى تشكيل داده اند كه در واقعه كربلا ، در لشكر عمر بن سعد نبوده اند .

توضيح بيشتر در اين زمينه ، در تبيين آمار شهداى كربلا خواهد آمد . ^۱

ب ـ شمار سپاه عمر بن سعد

شمار سپاهيان ابن سعد ـ كه در گزارش هاى نسبتا معتبر آمده ـ ، عبارت است از : چهار هزار نفر ، ^۲ چهار هزار و پانصد نفر ، ^۳ بيست هزار نفر ، ^۴ ۲۲ هزار نفر ، ^۵ ۲۸ هزار نفر ، ^۶ سى هزار نفر ، ^۷ ۳۱ هزار نفر ، ^۸ و ۳۵ هزار نفر . ^۹
با توجّه به اين كه نيروهايى كه از كوفه به كربلا رفتند ، يك جا اعزام نشدند ، احتمالاً برخى از مورّخان ، تنها آمار اوّليه نيروهاى اعزامى از كوفه را ثبت كرده اند و برخى ، آمار كسانى را نيز كه به آنها پيوسته اند ، ثبت كرده اند . در نتيجه ، چنين اختلاف هايى پديد آمده است .
از سوى ديگر ، با در نظر گرفتن اين كه شمارى از نيروهاى اعزامى در بين راه ،