نفوذ و گسترش تشيّع است و شامل مناطق عراق، شام، حجاز و بلاد مكّه و مدينه و شهرهاى خراسان و عراق و طبرستان و ... مى شود . ^۱
از سوى ديگر ، بر اساس آنچه گذشت ، طبيعى است كه هر جا تشيّعْ پا مى گرفته ، اقامه عزادارى بر امام حسين عليه السلام نيز چونان آيينى مذهبى ، در حدّ امكان ، هر چند پنهانى ، جارى مى شده است . بنا بر اين ، بايد در اين مناطق نيز چنين بوده باشد .

سده هفتم

سده هفتم ، همراه است با روى كار آمدن دولت خوارزم شاهى در شرق بلاد اسلام و احياى مجدّد خلافت عبّاسى كه به هنگام حاكميت آل بويه و سلجوقيان بر بغداد، جز اسمى از آن ، باقى نبود.
بر پايه گزارش هاى موجود ، اقامه عزادارى در اين قرن ، چونان قرن ششم است و گاه گسترده تر . گزارشى از دهه هاى نيمه اوّل كه هنوز مغولان بر بغداد چيره نشده بودند، نشانگر عزادارى و مقتل خوانى در پايتخت خلافت عبّاسى است. مستعصم عبّاسى ، به سال ۶۴۱ ق ، از محتسب بغداد (جمال الدين عبد الرحمان ابن جوزى) خواست تا در عاشورا ، مردمان را از مقتل خوانى باز دارد ؛ امّا به مقتل خوانى در كنار مرقد امام كاظم عليه السلام رخصت داد. ^۲
عماد الدين طبرى (م ق ۷ ق) نيز از اجتماع انبوه زائران در ايّام سوگوارى امير مؤمنان عليه السلام و امام حسين عليه السلام در مزار اين دو امام، خبر مى دهد. ^۳
مولوى ، شاعر بلندآوازه قرن هفتم ، در مثنوى خود ، به وجود عزادارى علنى در

۵ . گزارش ابن جوزى ، در يادكرد حوادث سال ۵۲۹ ق ، كه از حركت جمعيتى انبوه سخن مى گويد كه براى زيارت مرقد امام على عليه السلام و امام حسين عليه السلام ، آهنگ آن ديار كرده اند . تعبير «و ظهر التشيّع» كه در منابع تاريخىِ آن روزگار آمده ، از يك سو ، نشانگر حركت علنى شيعه است و از سوى ديگر ، نمايانگر وجود آزادى هاى نسبى . ^۱
۶ . گزارش حوادث سال ۵۵۳ ق ، كه از رفتن المقتفى لأمر اللّه ، خليفه عبّاسى ، به كربلا و زيارت حرم حسينى ، خبر داده است . ^۲
۷ . گزارش ابن حجر ، كه به روضه خوانىِ واعظ بلخى (م ۵۵۶ ق) در سوگ فاطمه زهرا عليهاالسلام در نظاميه بغداد ، پرداخته است كه در آن ، شيعيان گريسته اند . ^۳
در باره اين گزارش مى توان گفت كه در آن زمان ، به طريق اُولى ، عزادارى بر امام حسين عليه السلام ـ كه فرهنگ رايجى بوده ـ ، اقامه مى شده است .
۸ . گزارشى از دولت آل باوند ، كه با گرايش شيعى ، در طبرستان ، شكل گرفته و تا پايان اين سده ، ادامه يافته است . به هنگام حكومت سيّد بهاء الدين حسن بن مهدى مامطيرى ، براى حاكم هند ، شاه مهراج ، رساله اى نوشته مى شود كه بيانگر ميزان