تكان دهنده بود ـ ، چندان گريستند كه به واقع ، شهر به يكباره تكان خورد. ^۱
در شام نيز پس از حضور بيدار كننده و افشاگرانه اسيران ـ كه حتّى كاخ نشينان از آثار آن ، بركنار نماندند ـ ، ^۲ حكومت به خاطر ملاحظات سياسى ، رخصت سوگوارى داد . ديگر ، اين كه كاروان اسيران ، به هنگام بازگشت از شام به مدينه ، بر سرِ مزار امام عليه السلام و يارانش ، مجلس سوگوارى برپا كردند . ^۳
شهر مدينه نيز با شنيدن صداى گريه و شيون اُمّ سَلَمه ، همسر پيامبر صلى الله عليه و آله ـ كه در رؤيا ، خبر شهادت امام حسين عليه السلام را شنيده بود ^۴ (و به روايتى ديگر ، تربتى به امانت نهاده شده از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله در نزد وى ، خونين شده بود) ^۵ ـ غرق در ماتم و زارى شد و چون خبر شهادت امام عليه السلام رسما توسّط بنى اميّه در مدينه منتشر شد ، امّ سلمه ^۶ و مردم مدينه ، شهر را يكسره ماتمكده كردند و مجالس سوگوارى برپا نمودند . ^۷ پس از آن ، خاندان بنى هاشم عزادارى كردند ^۸ و ابن عبّاس و محمّد بن حنفيّه به سوگ

ج ـ تكميل و گسترش عزادارى به وسيله امام كاظم عليه السلام و امام رضا عليه السلام ؛
۳ . سير عزادارى تا روزگارِ رسميت يافتن آن ؛
۴ . روزگار رسمى شدن سوگوارى بر امام حسين عليه السلام با شكل گيرى دولت هاى شيعى در سده هاى چهارم و پنجم هجرى ؛
۵ . عزادارى در سده هاى ششم تا نُهم هجرى ، يعنى تا آغاز شكل گيرى دولت مقتدر صفويّه ؛
۶ . عزادارى در دوران حاكميت صفويان (سده هاى دهم تا دوازدهم هجرى) ؛
۷ . عزادارى پس از صفويّه تا امروز .

مرحله نخست : از شهادت امام عليه السلام تا هنگام مرگ قاتلان ايشان

در اين مرحله ، هدفگيرى اهل بيت عليهم السلام در حركت ها ، به گونه اى است كه مى كوشند وجدان هاى خفته را بيدار كنند و ذهن هاى بسته را بگُشايند و انديشه هاى گرفتار در تبليغات گسترده بنى اميّه را رها سازند .
از جمله گزارش هاى اندكى كه از سانسور شديد خبرى فرهنگى و تاريخى بنى اميّه گذر كرده ، اين است كه : اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله در غروب غم آگين عاشورا با ديدن پيكرهاى خونين امام حسين عليه السلام و يارانش ، چنان از ژرفاى دل ، فرياد بر آوردند ^۱ كه دشمنان نيز تحت تأثير قرار گرفتند و در ميان لشكر يزيد ، كسانى گريستند . پس از آن ، اسيرانى كه رسالت روشنگرى را بر دوش داشتند ، در گذر از آبادى ها و شهرها ، حوادث شگفتى آفريدند .
براى نمونه ، مردم كوفه به هنگام ديدن خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله در هيئت اسير و به هنگام شنيدن خطابه هاى شورانگيز خاندان رسالت ـ كه از يك سو ، حضور چندين ساله آنان در كوفه را در ذهن ها تداعى مى كرد و از سوى ديگر ، سخنانى بس بيدارگر و