۳

قواعد استنباط از سيره نبوى ^۱

مصادر حديثى و تاريخى شيعه و اهل سنّت ، در بر دارنده گزارش‏هاى فراوانى از رفتارهاى پيامبر اكرم صلى اللّه‏ عليه و آله هستند . هر گزارش با بيان عمل يا عكس العملى از مجموعه رفتارهاى كريمانه پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله ، زاويه‏اى از شيوه زندگى پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله و بارقه‏اى از روح عظيم ايشان را مى‏نماياند .

بهره گيرى بهينه از اين مجموعه گران‏قدر ، نيازمند روشى متقن ، منطقى ، منضبط ، شايسته و كارآمد است تا شيوه صحيح زندگى ايشان را تبيين و سبك صحيح زندگى مطلوب پيروان را ترسيم كند ؛ شيوه‏اى كه راست‏نما و راه‏نما بوده و با پرهيز از تحميل ديدگاه و پيش‏داورى ، مصون از انحراف ، كژى و سستى باشد .

بدين منظور ، تبيين روش و شيوه استنباط قاعده‏مند از سيره پيامبر خدا صلى اللّه‏ عليه و آله و ساير معصومان عليهم السلام با ديد تأسّى‏گرايانه ، لازم و ضرورى است . نكته مهم ، توجّه به تفاوت استنباط تأسّى‏گرايانه يا الگومدار با استنباط فقهى است . اجتهاد فقهى ، در پى دستيابى به احكام تكليفى با بهره‏گيرى از كتاب و سنّت است كه ساز و كارى ويژه دارد ؛ امّا نگاه تأسّى‏گرا به رفتار معصومان عليهم السلام ، فراتر از احكام پنجگانه تكليفى (وجوب ، حرمت ، كراهت ، استحباب و اباحه) است و اهل بيت عليهم السلام را به عنوان نمونه‏هاى عالى اخلاق در نظام آفرينش و اسوه و الگويى شايسته معرّفى كرده ، گونه صحيح زيستن را به پيروان ايشان مى‏آموزد و ملكات انسانى را در وجود آنان نهادينه مى‏كند .

از اين رو استنباط از رفتار معصومان عليهم السلام ، آگاهى از توصيه‏هاى آنان و در نهايت ، الگوگيرى سبك زندگى از ايشان ، فراتر از استنباط فقهى و با شيوه تأسّى انجام مى‏شود .

مردم اعلام كند : يكى اين كه «از شما مزد نمى‏خواهم» و ديگر اين كه «من از افراد متكلّف نيستم» .

نخستين سؤالى كه در تفسير اين آيه به نظر مى‏رسد، اين است كه: آيا درخواست مزد با تكلّف ارتباط دارد ، يا اين دو موضوع ، از هم بيگانه اند ؟

در پاسخ مى‏توان گفت : اين دو موضوع، ارتباط بسيار نزديكى با هم دارند ؛ بلكه موضوع دوم يعنى پرهيز پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله از تكلّف ، برهان صداقت او در ادّعاى نبوّت و مزد نخواستن اوست ؛ زيرا تكلّف و رفتارهايى حاكى از آزمندى به قدرت و شيفتگى به مطامع مادّى ، نشانه عدم صداقت در ادّعاى رسالت الهى اند .

بنا بر اين ، پرهيز پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله از تكلّف ، دليل و نشانه آن است كه او در رسالت ، هيچ هدفى جز انجام مأموريت الهى و ابلاغ پيام‏هاى او نداشته است .

هر كس با سيره پيامبر خاتم صلى اللّه‏ عليه و آله آشنا باشد ، مى‏داند كه نه تنها كوچك‏ترين نشانه‏اى از شيفتگى به دنيا ، در زندگى ايشان وجود ندارد ، بلكه سراسر زندگى ايشان ، حاكى از زهد و بى‏رغبتى به مطامع مادّى و دنيوى است .^۱ از اين رو ، چنين شخصيتى وقتى ادّعاى نبوّت مى‏كند ، از مردم چيزى نمى‏خواهد ؛ بلكه مى‏خواهد به آنها چيزى بدهد، كه همان كليد كاميابى مادّى و معنوى و سعادت دنيوى و اخروى است .

بر اين اساس ، اصول پيشين كه شرح آنها گذشت ، مبانى ارزش‏هاى رفتارى اند و اين اصل ، مبناى پرهيز از ضدّ ارزش‏هاى رفتارى در سيره نبوى است .