59
سیره پیامبر خاتم صلّی الله علیه وآله - جلد اول

تَكَلُّفِ العِباداتِ . وَ الثّانى : مَذمومٌ ، وَ هُوَ ما يَتَحَرّاهُ الإِنسانُ مُراءاةً ، وَ إيّاه عُنِىَ بِقَولِهِ تَعالى : «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ» .۱
تكلّف، اسم است براى آنچه با مشقّت يا خودنمايى يا زياده‏روى انجام گيرد و بدين سان، تكلّف بر دو گونه است: اوّل . تكلّف پسنديده و آن، حالتى است كه انسان در تكاپوى آن است تا به وسيله آن بتواند كارى را كه انجام مى‏دهد ، بر خود آسان كند و به آن مشتاق و علاقه‏مند شود . تكليف در عبادات به اين معنا به كار مى‏رود . دوم . تكلّف ناپسند و آن، اين است كه انسان براى ريا و خودنمايى به دنبال آن است و اين، مقصود از متكلّفان در آيه «بگو: من از شما براى آن، هيچ مزدى نمى‏خواهم و من از متكلّفان نيستم» است .

بنا بر اين ، از منظر ابن فارس ، تكلّف، عبارت است از كثرت كارهاى بيهوده؛ ولى به عقيده راغب ، تكلّف نكوهيده به معناى تصنّع و خودآرايى و خودنمايى است .

مفسّران نيز در تفسير «متكلّفان» در آيه ياد شده ، وجوه مختلفى را ذكر كرده‏اند ، كه از جمله آنها، معنايى است كه راغب انتخاب كرده . علاّمه طباطبايى نيز همين معنا را پذيرفته ، در تفسير آيه ياد شده مى‏فرمايد :
پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله در جمله «از شما براى آن ، هيچ مزدى نمى‏خواهم» اجر دنيوى از مال و رياست و جاه را از خود، نفى مى‏كند و در جمله «و من از متكلّفان نيستم» خود را از تصنّع و خودآرايى به چيزى كه آن را ندارد، برى مى‏سازد .۲

گفتنى است كه بررسى كاربردهاى واژه «تكلّف» و «متكلّف» در احاديث اسلامى نشان مى‏دهد كه اين واژه، گستره مفهومى وسيعى دارد كه همه آنچه ابن فارس، راغب و ديگران در تبيين معناى آن گفته‏اند ، در واقع، مصاديق آن مفهوم محسوب مى‏شوند . براى آشنايى با گستره مفهومى اين واژه ، تأمّل در نشانه‏ها و ويژگى‏هايى

1.مفردات ألفاظ القرآن : ص ۷۲۱ مدخل «كلف» .

2.ترجمه تفسير الميزان : ج ۱۷ ص ۳۴۷ .


سیره پیامبر خاتم صلّی الله علیه وآله - جلد اول
58

ايشان مى‏فرمايد :
نَحنُ مَعاشِرَ الأَنبياءِ وَ الاُمَناءِ وَ الأتقِياءِ بُراءٌ مِن التَّكلُّفِ .۱
ما گروه پيامبران و امانتداران و پرهيزگاران ، از تكلّف به دوريم .

در حديثى ديگر مى‏فرمايد:
أنَا وَ أَتقياءُ اُمَّتى ، بُراءٌ مِنَ التَّكَلُّفِ .۲
من و پرهيزگاران امّتم، از تكلّف به دوريم .

بر اين اساس ، يكى از ويژگى‏هاى پيامبر خاتم صلى اللّه‏ عليه و آله ، بلكه همه انبيا و اولياى الهى ، پرهيز از تكلّف است و همه انسان‏هاى شايسته ، در گفتار و كردار، از اين خصلت ناپسند، اجتناب داشته‏اند .

واژه‏شناسى «تكلّف»

ابن فارس ، «تكلّف» را از ريشه «كَلْف» به معناى شيفتگى و آزمندى مى‏داند و در باره معناى متكلّف مى‏گويد :
المُتَكَلِّفُ : العَريضُ لِما لا يَعنيهِ ، قالَ اللّه‏ُ سُبحانَهُ : «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ» .۳
متكلّف يعنى كسى كه براى امور بيهوده تلاش مى‏كند . خداوند مى‏فرمايد : «بگو: از شما براى آن (رسالت) ، مزدى نمى‏خواهم و من از متكلّفان نيستم» .

راغب اصفهانى نيز در تبيين معناى «تكلّف» مى‏گويد :
التَّكَلُّفُ : اِسمٌ لِما يُفعَلُ بِمَشَقَّةٍ ، أو تَصَنُّعٍ ، أو تَشَبُّعٍ ، وَ لِذلِكَ صارَ التَّكَلُّفُ عَلى ضَربَينِ : مَحمودٌ وَ هُوَ ما يَتَحَرّاهُ الإِنسانُ لِيَتَوَصَّلَ بِهِ إلى أن يَصيرَ الفِعلُ الَّذى يَتَعاطاهُ سَهلاً عَلَيهِ ، وَ يَصيرَ كَلِفا بِهِ وَ مُحِبّا لَهُ ، وَ بِهذَا النَّظَرِ يُستَعمَلُ التَّكليفُ فى

1.ر . ك : ص ۱۵۶ ح ۶۸ (ترك التكلف) .

2.إحياء العلوم : ج ۲ ص ۱۱ .

3.معجم مقاييس اللغة : ج ۵ ص ۱۳۶ .

  • نام منبع :
    سیره پیامبر خاتم صلّی الله علیه وآله - جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعي از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    7
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 6766
صفحه از 523
پرینت  ارسال به