۱ ـ ۳ . تعميم و توسعه سيره نبوى

اصالت دادن به خردورزى در سبْك رفتار پيامبر خدا صلى اللّه‏ عليه و آله ، مى‏تواند مبناى تعميم و توسعه سيره ايشان در انواع رفتارهاى خردمندانه به حسب مقتضيّات زمان و مكان باشد .

به بيان ديگر ، اساس سيره نبوى ، قرآن كريم است كه مردم را به خردورزى در همه امور دعوت كرده است و از آنها خواسته كه هر چه را عقل ، «معروف (شايسته)» مى‏داند، انجام دهند و از هر چه به نظر عقل ، «مُنكر (ناشايست)» است ، اجتناب نمايند . از سوى ديگر، پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله، نخستين كسى بود كه اين دعوت را به طور كامل اجابت كرد و بدين جهت ، سيره او ، بهترين الگوى زندگى است ؛ امّا چنان كه پيش از اين اشاره شد ، در پاره‏اى از موارد ، زمان و مكان در سبك رفتار پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله نقش داشته‏اند و از اين رو، يكى از مهم‏ترين اصول تعميم و توسعه سيره پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله، رعايت موازين عقلى و علمى است .

افزون بر اين ، پيامبر اكرم صلى اللّه‏ عليه و آله واجبات و محرّمات ويژه به خود داشته است كه در قرآن كريم و احاديث به آنها اشاره شده است ؛ واجباتى مانند: تهجّد شبانه و نماز شب ، نيكى در برابر بدى ، قيام به تنهايى و پايدارى در برابر دشمن، و محرّماتى مانند: مصرف زكات براى خود و خاندانش كه در كتاب‏هاى فقهى به آنها پرداخته شده است .^۱

همچنين گاه برخى امور براى پيامبر خدا صلى اللّه‏ عليه و آله مباح و حلال بوده ؛ امّا براى ديگران جايز نبوده است . روشن است كه بسيارى از اين كارها ، در راستاى نگاهداشت و ارتقاى روزافزون ظرفيت معنوى در آن وجود شريف و والا بوده ؛ چرا كه انجام وظايف سنگين نبوّت ، به اين رياضت‏هاى شرعى نياز داشته است و به فرموده

ساير قرائن مى‏تواند موجب اثبات درستىِ نسبت يك گفتار يا رفتار به پيامبر صلى اللّه‏ عليه و آله باشد .

اين نكته نيز در خور توجّه است كه تنها در صورتى اين معيار مى‏تواند دليل نادرست بودن انتساب يك حديث به اهل بيت عليهم السلام باشد كه مخالفت آن با علم و عقل ، صد در صد قطعى باشد ، و از آن جا كه تشخيص اين معنا در بسيارى از موارد بسيار مشكل است ، پيامبر خدا صلى اللّه‏ عليه و آله مى‏فرمايد :
إنَّ حَديثَ آلِ مُحَمَّدٍ صَعبٌ مُستَصعَبٌ ،^۱ لا يُؤِنُ بِهِ إلاّ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ ، أو نَبىٌّ مُرسَلٌ ، أو عَبدٌ امتَحَنَ اللّه‏ُ قَلبَهُ لِلإِيمانِ ، فَما وَرَدَ عَلَيكُم مِن حَديثِ آلِ مُحَمَّدٍ فَلانَت لَهُ قُلوبُكُم وَ عَرَفتُموهُ ، فَاقبَلوهُ ، وَ مَا اشمَأَزَّت مِنهُ قُلوبُكُم وَ أَنكَرتُموهُ ، فَرُدُّوهُ إلَى اللّه‏ِ وَ إلَى الرَّسولِ وَ إلَى العالِمِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ .^۲
حديث خاندان محمّد، دشوار و دشوارياب است ، آن سان كه بِدان ايمان نمى‏آورد، مگر فرشته مقرّب يا پيامبرِ فرستاده شده و يا بنده‏اى كه خداوند، دلش را براى ايمان، خالص كرده است . پس ، هر حديثى كه از خاندان محمّد به شما رسيد و بر دلتان نشست و آن را آشنا يافتيد ، بپذيريدش ، و هر حديثى كه دل‏هايتان از آن رميد و ناآشنايش يافتيد، آن را به خدا و پيامبر و به عالِمى كه از خاندان محمّد است، باز گردانيد .

بنا بر اين ، در اين گونه موارد ، هر چند پذيرفتن سخن منسوب به اهل بيت عليهم السلام لازم نيست، ولى انكار آن نيز صحيح نيست؛ بلكه بايد معنا و مقصود آن را به اهل بيت عليهم السلام وا گذاشت .