اجتماعى بود و در جاى خود ، اثرش كمتر از خوش‏رويى و لبخند نبود .

اين غصّه‏ها را مى‏توان غصّه‏هاى شادى‏آفرين و اندوه‏هاى روا خواند ؛ غصّه‏هايى كه به عكس غم‏هاى ناروا ـ كه انسان را در تنگناى روانى و فشار روحى قرار مى‏دهند ـ ، موجب باز شدن دل و نورانيت آن مى‏شوند ، چنان كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله خود فرموده است :
عَلَيكُم بِالحُزنِ فَإنَّهُ مِفتاحُ القَلبِ .^۱
بر شما باد به اندوه ، كه آن ، كليد باز شدن دل است!

و از امام باقر عليه السلام نيز روايت شده كه فرمود :
اِستَجلِب نورَ القَلبِ بِدَوامِ الحُزنِ .^۲
نورانيت دل را با اندوه پيوسته ، به دست آور .

گفتنى است همان گونه كه در آغاز سخن گفتيم ، برخى اندوه‏هاى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله زاييده سرشت بشرى ايشان بوده است . پيامبر صلى اللّه عليه و آله مانند همه و بلكه بيشتر از ديگران ، به فرزند و عمو و ديگر خويشانش علاقه داشت و به آنها مهر مى‏ورزيد . طبيعى است كه چنين وجود دل‏رحيم و مهربانى در غم از دست دادن عمويش حمزه بگريد و يا در فراق ابراهيم ، فرزند خردسال از دست رفته‏اش ، اشك بريزد . مهم اين است كه اين اندوه‏ها ، نه پيامبر صلى اللّه عليه و آله را از جادّه مستقيم تسليم و رضا به در برده‏اند^۳ و نه از تلاش و تكاپوى رو به جلوى او كاسته‏اند . پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله آفريده كامل و محبوب خدا ، با همه ويژگى‏هاى عالى انسانى و عواطف عميق بشرى بود ؛ ولى همه احساسات خويش را پيرو هدايت عقل و خداى خويش كرده بود .

اندوه ، زاييده عقل است و انسانى كه اين درد را در خود نيابد ، از خِرَد بى‏بهره است .^۱

پيامبر صلى اللّه عليه و آله اگر هم انديشناك خود مى‏گرديد ، از اين رو بود كه مبادا وظيفه و رسالت الهى خويش را به تمام و كمال بر نياورد .^۲ اين همّ و غم ، زمينه‏ساز تلاش بيشتر براى رهايى از تباهى و رسيدن به سعادت جاويد و شادكامى خود و همگان بود . از اين رو نه نكوهيده است و نه تعارضى با شادى و لبخند و خوش‏رويى دارد .

اندوه پيامبر صلى اللّه عليه و آله ، علّت‏هاى ديگر نيز داشته كه آنها نيز با خوش‏رويى و خوش‏خويى با ديگران ، تنافى ندارند . پيامبر صلى اللّه عليه و آله همه مؤمنان را اعضاى يك پيكر مى‏ديد كه بايد در شادى و غم يكديگر سهيم باشند .^۳ از اين رو ، كسى را كه انديشناك ديگر مسلمانان نبود ، پيرو خود و بر آيين خود نمى‏دانست :
مَن أصبَحَ لا يَهتَمُّ بِاُمورِ المُسلِمينَ فَلَيسَ بِمُسلِمٍ .^۴
كسى كه روز خود را آغاز كند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد ، مسلمان نيست .

همچنين گاه عواطف و احساساتِ والا و پاك انسانى پيامبر صلى اللّه عليه و آله ، ايجاب مى‏كرد كه در مصائب ديگران بويژه خويشاوندان و دوستان ، اندوهناك شود . اين اندوه مثبت ، موجب تلاش براى رفع نگرانى از مصيبت‏ديدگان و تقويت روابط خانوادگى و