دلش [پنهان] است» .^۱اندوه پيامبر صلى اللّه عليه و آله را همگان نمى‏بينند . اندوه نهان او را يا خداوند مى‏بيند و خبر مى‏دهد^۲ و يا خويشاوند نزديكى مانند هند بن ابى هاله كه به گفته امام حسن عليه السلام توصيفگر چهره و رفتار پيامبر صلى اللّه عليه و آله ^۳ و گزارشگر نشانه‏هاى شخصى و شخصيتى ايشان است .^۴

افزون بر اين ، چرايى و زمينه‏هاى اندوه پيامبر صلى اللّه عليه و آله نيز با غم‏هاى متعارف بشرى متفاوت است . پيامبر صلى اللّه عليه و آله نه براى از كف دادن مالى اندوهناك مى‏شده و نه به خاطر به دست نياوردن جاهى ، قرار از كف مى‏داده و نه از شكستى ظاهرى در ميدان نبرد ، دل و چهره تنگ مى‏نموده است . غم او ، تباهى هزاران انسان بوده و همّ او هدايت بشر . او چنان به رستگارى نوع انسان مى‏انديشيد كه گويى جان بر سر آن مى‏نهاد . اين سخن برآمده از قرآن است كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله وقتى مى‏ديد كسانى سخن او را ـ كه دعوت به سعادت دنيا و آخرت بود ـ ، نمى‏پذيرند ، گاه تا مرز از دست دادن جان خود ، اندوهناك مى‏شد .^۵

اين اندوه مقدّس است كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله را به تكاپويى هميشگى وا مى‏دارد تا بى آسودگى^۶ و بدون كوچك‏ترين بى‏اعتنايى ، به اين سو و آن سو بدود تا مرهم جان‏فزاى خويش را بر هر زخم كهنه و تازه بشرى بنهد . پيامبر صلى اللّه عليه و آله از دردهاى بشر رنج مى‏بُرد و رنج‏هاى انسانى ، قلبش را به درد مى‏آورْد، امّا اين اندوه ، او را به جلو مى‏رانْد ، نه آن كه نشاط و حركت را از او بگيرد و دل و رويش را گرفته نمايد . اين

تبيين احاديث مربوط به اندوه پيامبر صلّی الله علیه و آله^۱

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله انسانى با همه عواطف و احساسات طبيعى و فطرى بشرى بود^۲ كه به اقتضاى سرشت انسانى خويش ، از كارهاى خوشايند ، شاد و از بدى‏ها ، مصيبت‏ها و دشوارى‏ها اندوهگين مى‏گشت . اين ، امرى عادى و به اقتضاى سنّت الهى ، براى همه انسان‏هاست . آنچه در اين ميان مهم است ، چرايى اين حالت‏ها و چگونگى رويارويى با آنهاست . برخى انسان‏ها ، از اندك خوشى‏اى به وجد و با اندك سختى‏اى ، به تنگ مى‏آيند و برخى نيز نه از شادى ، سرمست و بى‏اختيار مى‏شوند و نه سختى و دشوارى‏هاى گران ، آنها را از پاى در مى‏آورد . اين گونه انسان‏ها در برون ، چهره‏اى شاداب و خوش‏رو دارند و اندوه عميق و درونى خود را همچون رازى در سينه نگاه مى‏دارند ؛ رازى كه تنها نزد خدا افشا مى‏شود و با سرشك شبانه فرو مى‏ريزد و يا نزديكان صميمى و دوستان حقيقى به آن پى مى‏برند . پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله نمونه كامل و بى‏نقص اين رفتار تركيبى است . گزارش‏هاى متعدّد فصل پيش ، لبخندهاى صميمى ، زيبا و به‏جاى پيامبر صلى اللّه عليه و آله را در درازاى زندگىِ سخت و دشوارش نشان مى‏دهند و آيات و احاديث اين فصل ، اندوه درونى و ژرف ايشان را گزارش مى‏كنند . اين دو دسته گزارش ، به هيچ روى با هم معارض نيستند . اين ، همان وصف مؤمن است كه «بِشرُهُ فى وَجهِهِ وَ حُزنُهُ فى قَلبِهِ ؛ شادى او در چهره‏اش [هويدا ]و اندوهش در