مردم و كمك به آنها در كار اطاعت و بندگى خداست ، البتّه همچنان كه ابن سيرين گفته ، در صورتى كه اين عمل به شكل عادت در نيايد .^۱

آنچه اين محقّق گفته، اگر چه حق است، امّا تضييق چيزى است كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله آن را توسعه داده است. محقّق ياد شده، جواز جمع بين دو نماز را به كسى منحصر دانسته كه نيازى داشته باشد، در حالى كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله به اذن خداوند، اين كار را در هر وضعيتى جايز دانسته است، چه علّتى وجود داشته باشد يا نداشته باشد. بدون شك، خواندن دو نماز در وقت فضيلت، از خواندن آنها در وقت مشترك، برتر است ؛ امّا براى اين كه مشقّتى بر امّت تحميل نشود، دامنه وقت نماز در شريعت، وسيع‏تر از وقت فضيلت است. بايد دانست كه به مشقّت افتادن مردم، به شرايط عذر و نياز ، منحصر نيست ؛ بلكه شامل تكليف كردن مردم به اين كه هميشه بايد دو نماز خود را جدا بخوانند نيز مى‏شود.

تشريعى كه از سوى پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله مبنى بر جوازِ خواندن دو نماز به صورت جمع (با هم)، انجام گرفت، به فرمان خداوند بوده است و به شريعت، چنان انعطافى بخشيده كه بتواند خود را در طول زمان و در تمام شرايط زندگىِ رو به رشد بشر، تطبيق دهد. نگاهى دقيق به زندگى صنعتى جهان امروز، نشان مى‏دهد كه جدا خواندن دو نماز (مخصوصا نماز ظهر و عصر) بويژه براى كارگران و كارمندان، به قدرى دشوار است كه موجب تحمّل سختى زياد و يا سبب ترك اصل نماز و روى‏گردانى از آن مى‏شود. شايسته است همه عالمان امّت اسلامى، در اجتهاد دينى خود، حكمت گشايشى را كه در سنّت نبوى آمده، دريابند و آن را به ديده احترام بنگرند و به صراحت اعلام كنند كه اگر چه خواندن دو نماز ظهر و عصر در وقت خود بهتر است، امّا خواندن آن دو به صورت جمع نيز جايز و موافق شريعت است و هر كس آنها را پى در پى بخواند، وظيفه واجب خود را انجام داده است.

۳. جمع بين دو نماز، به سبب بيمارى انجام شده است.

اين توجيه نيز پذيرفتنى نيست؛ زيرا هر چند در برخى از احاديث، قيد «من غير خوف و لا علّة» آمده است ، ليكن در برخى ديگر، قيد «من غير مرض و لا علّة» وجود دارد كه نشان مى‏دهد عمل پيامبر صلى اللّه عليه و آله در جمع كردن بين دو نماز، در حال بيمارى يا عذرهاى ديگر نبوده است. علاوه بر اين، با هم خواندن نماز مغرب و عشا توسّط ابن عبّاس، بى آن كه بيمار باشد، بر اين توجيه قلم بطلان مى‏كشد. همچنين اگر تأخير نماز به سبب بيمارى بوده، جمع بين دو نماز مى‏بايد تنها براى بيمار جايز باشد ، نه براى كسى كه بيمار نيست، در صورتى كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله ـ چنان كه از ظاهر حديث بر مى‏آيد ـ با همه حاضران، نماز را به صورت جمع خواند، و اين احتمال كه در آن هنگام، همه صحابه بيمار بوده‏اند، بسيار بعيد است. ابن عبّاس هم در روايتش به اين مطلب ، تصريح كرده است. بر اين اساس، خطّابى در معالم السنن از ابن منذر، چنين نقل كرده است :
معنا ندارد كه مسئله با هم خواندن دو نماز توسّط پيامبر صلى اللّه عليه و آله را بر عذرى حمل بكنيم؛ زيرا ابن عبّاس، علّت جمع را در حديث آورده است و آن ، اين است كه : «پيامبر خواسته تا امّتش به مشقّت نيفتند» . از ابن سيرين نقل شده كه وى معتقد بود انسان مى‏تواند در صورت نياز يا به هر دليلى ، دو نماز را به صورت جمع بخواند ، البتّه در صورتى كه اين كار به عادت تبديل نشود .^۱

احمد محمّد شاكر، محقّق كتاب سنن الترمذى، پس از نقل كلام خطّابى، گفته است :
اين سخن ، صحيح است و از حديث، استنباط مى‏شود؛ امّا توجيه عمل پيامبر صلى اللّه عليه و آله به بيمارى يا غير آن ، سخنى بى‏دليل است . جواز اين عمل موجب مى‏شود كه مشقّت‏هاى زيادى از كسانى كه تحت شرايط دشوار به خواندن نماز به صورت جمع مجبور مى‏شوند ، برداشته شود . جواز اين عمل ، نوعى ايجاد راحتى براى