از ابراهيم روايت شده كه گفت : از او (ابو حنيفه) در باره «الصلاة خير من النوم» پرسيدم . گفت : اين ، از چيزهايى است كه مردم ، [پس از پيامبر صلى اللّه عليه و آله ]بدعت نهاده‏اند و در ميان امورى كه پديد آورده‏اند ، چيز خوبى است . او گفته است : چنين بود كه مؤذّن ، پس از اتمام اذان ، دو بار مى‏گفت : «الصلاة خير من النوم؛ نماز از خواب ، بهتر است» .^۱

هرچند گزارش‏هاى متعدّدى ، حاكى اند كه منشأ تثويب، فرمان و يا تقرير و تأييد خليفه دوم بوده، ليكن در حديثى از ابو الحسن عليه السلام ، آغاز تثويب، به بنى اميّه نسبت داده شده است. متن حديث، چنين است :
الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّومِ ، بِدعَةُ بَنى اُمَيَّةَ وَ لَيسَ ذلِكَ مِن أصلِ الأذانِ وَ لا بَأسَ إذا أرادَ الرَّجُلُ أن يُنَبِّهَ النّاسَ لِلصَّلاةِ أن يُنادِىَ بِذلِكَ ، وَ لا تَجعَلهُ مِن أصلِ الأذانِ ، فَإنّا لا نَراهُ أذانَاً .^۲جمله «الصلاة خير من النوم» ، بدعت بنى اميّه است و جزء اذان نيست . البتّه اشكالى ندارد كه شخص ، آن گاه كه مى‏خواهد مردم را به نماز متوجّه سازد ، آن را بگويد؛ ولى آن را جزء اذان قرار مده؛ چون ما آن را جزء اذان نمى‏دانيم .

مى‏توان گفت كه اين احاديث، با گزارش‏هايى كه آغاز تثويب را عصر خليفه دوم مى‏دانند، قابل جمع اند، بدين سان كه پايه‏گذارى اين كار كه جمله «الصلاة خير من النوم» در وسط اذان يا پس از آن گفته شود، به صورت غير رسمى و محدود، در عصر خلافت عمر صورت گرفته است، تا اين كه در دوران حكومت معاويه، به طور رسمى و فراگير، جزئى از اذان صبح قرار داده شد.

گفتن «حىّ على خير العمل» در اذان و اقامه

پيروان اهل بيت عليهم‏السلام بر اساس ره‏نمودهاى آن بزرگواران، بر اين باورند كه جمله «حىَّ على خير العمل»، در عصر پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله يكى از اجزاى اذان و اقامه بوده و

نيز بندِ ياد شده را به دستور و يا تأييد خليفه دوم، مستند كرده‏اند. از جمله، دارقُطنى در كتاب سنن خود با دو سند، چنين نقل كرده است :
عن ابن عمر ، عن عمر أنّه قال لمؤذّنه : إذا بلغت «حىّ على الفلاح» فى الفجر ، فقل : الصلاة خير من النوم ، الصلاة خير من النوم .^۱ابن عمر نقل مى‏كند كه عمر به مؤذّن خود گفت : در اذان صبح ، هر گاه به «حىَّ على الفلاح» رسيدى ، بگو : «الصلاة خير من النوم ، الصلاة خير من النوم» .

در الموطّأ مالك نيز آمده است :
إنّ المؤذّن جاء إلى عمر بن الخطّاب يؤذنه لصلاة الصبح فوجده نائما . فقال : الصلاة خير من النوم ، فأمره عمر أن يجعلها فى نداء الصبح .^۲مؤّن ، نزد عمر بن خطّاب آمد تا او را براى نماز صبح ، خبر كند . ديد كه خوابيده است . گفت : «نماز ، از خواب ، بهتر است» . عمر به او دستور داد كه از آن پس ، اين جمله را در اذان صبح بگويد .

در المصنَّف عبد الرزّاق آمده است :
ابن جريج قال : أخبرنى عمر بن حفص أنّ سعدا أوّل من قال : الصلاة خير من النوم فى خلافة عمر ... فقال : بدعة ثمّ تركه و إنّ بلالاً لم يؤذن لعمر . ^۳ابن جُرَيج گفت : عمر بن حفص به من خبر داد كه سعد [مؤذّن] نخستين كسى بود كه گفت : «الصلاة خير من النوم» و اين ، در خلافت عمر بود ... . [عمر ]گفت : بدعت است؛ امّا بعدها آن را آزاد گذاشت . بلال براى عمر ، اذان نگفت .

در جامع المسانيد نيز كه در بر گيرنده روايات ابو حنيفه است، چنين آمده است :
عن إبراهيم ، قال : سألته عن التثويب فقال : هو ممّا أحدثه الناس و هو حسن ممّا أحدثوا و ذكر أنّ تثويبهم كان حين يفرغ المؤذّن من أذانه «الصلاة خير من النوم» مرّتين .