رو شايسته است كه در جوامع اسلامى، هر شب و روز، به عنوان شعار توحيد و نفى شرك و دعوت به ارزش‏هاى دينى ، با صداى بلند تكرار شود. با اين همه و با وجود اهتمام پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله ، متأسّفانه پس از رحلت ايشان، اذان در معرض تغييراتى قرار گرفت و برخى بندهاى آن به اتّكاى برداشت‏هاى فردى، كاسته و افزوده شد.

گفتنى است كه بر پايه آموزه‏هايى كه از امامان اهل بيت عليهم‏السلام به ما رسيده، در شبى كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله به معراج برده شد، همزمان با رسيدن به بيت المعمور و فرا رسيدن وقت نماز، جبرئيل، اذان و اقامه گفت و فرشتگان و پيامبران، به امامت پيامبر صلى اللّه عليه و آله به نماز ايستادند. امام باقر عليه السلام بندهاى اذان جبرئيل را با همان گونه و ترتيب، به شيعيان خود آموخته است.

از آن پس، پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله بلال را براى گفتن اذان، با همان بندهاى مشخّص، مأمور ساخت و او نيز تا پايان حيات ايشان، به همان گونه اذان را ندا مى‏داد.^۱

گفتن «الصلاة خير من النوم» در اذان صبح

آيا گفتن عبارت «الصلاة خيرٌ من النوم» كه از آن با عنوان «تثويب» ياد مى‏شود، در اذان نماز صبح در روزگار پيامبر صلى اللّه عليه و آله سابقه داشته است؟

در پاسخ بايد گفت : هر چند شمارى از احاديث اهل سنّت، آن را آموزش پيامبر صلى اللّه عليه و آله و برخى ديگر، آن را اقدام بلال دانسته‏اند كه به تأييد پيامبر صلى اللّه عليه و آله رسيده و از اجزاى اذان گرديده است، ليكن هيچ يك از احاديث مورد اشاره، از سند صحيح و قابل اعتمادى برخوردار نيستند تا بتوانند اثبات كنند كه اين عبارت، جزء اذان دوران پيامبر صلى اللّه عليه و آله بوده است.^۲

در مقابل، شمارى از احاديث اهل بيت عليهم‏السلام، گوياى آن اند كه اين جمله پس از پيامبر صلى اللّه عليه و آله به اذان افزوده شده است. همسو با اين احاديث، برخى احاديث اهل سنّت

سر، كافى است، چنان كه پيروان اهل بيت عليهم‏السلام به تبعيّت از خاندان رسالت، مسح سر را چنين انجام مى‏دهند.

بنا بر اين، كلمه «رؤوسكم» در محلّ نصب است و منصوب شدن «أرجلَكم»، ناشى از عطف آن بر محلّ ياد شده است. فخر رازى در تفسير خود، ذيل آيه وضو، اين تركيب را پذيرفته و آن را مذهب مشهور نحويان خوانده است.^۱ از سوى ديگر، حسب قواعد دانش نحو، با وجود عامل اِعرابى نزديك‏تر، تا قرينه‏اى نباشد، روا نيست اِعراب كلمه‏اى را تحت تأثير عامل دورتر بدانيم. از اين رو در آيه وضو، كلمه «فامسحوا» كه به «رؤسكم» نزديك‏تر است، مجالى را براى تأثيرگذارى عامل دورتر يعنى «فاغسلوا» باقى نمى‏گذارد. از اين رو، از ابن عبّاس چنين نقل شده است كه :
اِنّ الناسَ أبَوا إلاّ الغَسلَ وَ لا أجِدُ فى كتابِ اللّه‏ إلاّ المَسحَ .^۲مردم [بر اثر تبليغات صورت گرفته] ، جز شستن [پاها] را نپذيرفتند ، در حالى كه در كتاب خدا ، جز مسح [پاها ]را نمى‏يابم .

همچنان كه در باره وى، گفته شده است :
كان يَقولُ : الوُضوءُ غَسلَتانِ وَ مَسحَتانِ .^۳همواره مى‏گفت : وضو ، دو شستن و دو مسح دارد .

۲ . اذان^۴

اذان، علاوه بر يادآورى وظيفه فردى، يك شعار سياسى ـ اجتماعى نيز هست. از اين