در اين صورت، روايت زيد ، نه تنها با روايت حارث ، منافات ندارد ، بلكه آن را تأييد و تأكيد مى‏كند و بدين سان ، روشن مى‏شود كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله هر روز ، ده‏ها بار ذكر استغفار و ده‏ها بار ذكر توبه را بر زبان مبارك خويش جارى مى‏كرده است.

گفتنى است كه در برخى روايات، تعداد ذكر صد مرتبه^۱ـ و نه هفتاد بار ـ آمده كه ممكن است ناظر به تفاوت عمل پيامبر صلى اللّه عليه و آله در روزهاى مختلف ، يا نشان دهنده فراوانى گفتن اين اذكار باشد ، بى آن كه مفهوم دقيق عددى آنها مقصود باشد ، مانند آنچه در باره آيه : « اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَ لِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الْفَـسِقِينَ^۲؛ براى آنها آمرزش بخواه يا براى آنها آمرزش نخواه . اگر براى آنها هفتاد بار هم آمرزش بخواهى ، هرگز خداوند آنها را نخواهد آمرزيد . آن ، بِدان سبب است كه آنان به خدا و پيامبر او كفر ورزيدند و خداوند ، گروه فاسقان را هدايت نمى‏كند»گفته شده است.^۳

«ذنب» و «عصيان» در اين احاديث به كار نرفته است.

تنى است كه در باره توبه، به گونه‏اى ديگر نيز مى‏توان پاسخ داد. توبه به معناى بازگشت به خدا و قرب به اوست و قرب خداوند، لازم نيست از سطح و لايه‏اى فرودين صورت گيرد؛ بلكه مى‏تواند از مرتبه‏اى بالا به مرتبه‏اى بالاتر صورت پذيرد و اين با توجّه به گستردگى مسير كمال تا بى‏نهايت ، مى‏تواند نامحدود باشد . بر اين اساس ، پيامبر صلى اللّه عليه و آله با عمل صالح و نيز بازگشت مكرّر به خداوند و عبور از طبيعت به ملكوت،هر روز صدها درجه قرب به خدا را مى‏پيموده است.^۱

نكته ديگر ، دو حديثِ نقل شده از امام صادق عليه السلام اند^۲كه به ظاهر، متعارض مى‏نمايند ؛ چرا كه روايت حارث بن مغيره مى‏گويد : پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله هفتاد بار ذكر استغفار و هفتاد بار ذكر توبه را بر زبان مى‏آورد و روايت زيد شحّام مى‏گويد : پيامبر صلى اللّه عليه و آله ذكر توبه را هفتاد بار مى‏گفت.

به نظر مى‏رسد كه حلّ اين تعارض بايد بر پايه قبول روايت حارث بن مغيره و تبيين و توجيه روايت زيد شحّام صورت پذيرد ؛ زيرا با توجّه به كثرت احاديثِ وارد شده در باره استغفار پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله ، بويژه از خود امام صادق عليه السلام ،^۳نمى‏توان مقصود امام صادق عليه السلام از پاسخ منفى دادن به پرسشگر را در اين حديث ، نفى استغفار دانست.

بر اين پايه، پاسخ منفى امام عليه السلام ، ناظر به با هم گفتن ذكر استغفار و ذكر توبه در يك عبارت است. به سخن ديگر، امام عليه السلام مى‏فرمايد : پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله هر دو ذكر «أستغفر اللّه ربّى» و «أتوب إلى اللّه» را به گونه مستقل و جدا از هم ذكر مى‏كرد و اين ، گونه‏اى اهمّيت دادن به هر دو ذكر و يادكرد بيشتر خداوند است.