نخستين ، آن را به گونهاى بيان مىنمود كه زماندار بودن آن ، درك مىشد و از اين رو پايان يافتن آن و تشريع حكم جديد انتظار مىرفت .۱همچنين گاه در بيان حكم جديد ، حكمت آن و علّت تغيير و نَسخ حكم پيشين ، تبيين مىشد . تأمّل در نكته اوّل و دقّت در حكمتهاى بيان شده ، نشان مىدهند كه تغيير حكم و نَسخ ، به دليل محدوديتها۲و ديگر ويژگىهاى انسانى صورت مىگيرد و نمىتوان آن را مانند تغيير و اصلاح احكام و قوانين بشرى دانست كه برخاسته از ناآگاهى به وضعيتهاى نوپديد و تحوّل و دگرگونىهاى اجتماعى و فردى است . جهل به آينده و عجز از پيشبينى ، در باره خداوند سبحان معنا ندارد و از اين رو ماهيت تغيير حكم به شكل نَسخ ، چيزى جز اعلام زماندار بودن حكم پيشين نيست و به اصطلاح دانشمندان ، گونهاى تخصيص است ؛ تخصيصى كه نه در افراد و مصداقها، بلكه در زمانها صورت گرفته است .
گفتنى است احاديثى كه ارائه شدهاند ، تنها بخشى از احكام نَسخ شده را بازگو مىكنند ؛۳امّا همين تعداد اندك نيز گوش به فرمان بودن پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله و التزام عملى و حقيقى ايشان را به فرمان خداوند و وحى الهى ، به خوبى نشان مىدهند .
1.مانند آيه « وَالَّـتِى يَأْتِينَ الْفَـحِشَةَ مِن نِّسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِّنكُمْ فَإِن شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِى الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً ؛ و از زنان شما ، آنان كه عمل زشت انجام مىدهند ، بر ضدّ آنان چهار مرد از خودتان گواه بگيريد . پس اگر گواهى دادند ، آنان را در خانهها نگه داريد تا مرگ ، جان آنها را بگيرد يا خداوند براى آنها راهى [ديگر] قرار دهد» (نساء : آيه ۱۵)كه ذيل آن ، به موقّت بودنش اشعار دارد و سپس با آيه دوم از سوره نور ، نسخ شد : « الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِى فَاجْلِدُوا كُلَّ وَ حِدٍ مِّنْهُمَا مِئَةَ جَلْدَةٍ وَ لاَ تَأْخُذْكُم بِهِمَا رَأْفَةٌ فِى دِينِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْأَخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ ؛ به هر يك از زن زناكار و مرد زناكار ، صد تازيانه بزنيد و اگر به خدا و روز واپسين ايمان داريد ، در [اجراى] دين خدا بر آن دو ، رأفت ، شما را نگيرد و بايد بر عذاب آن دو ، گروهى از مؤمنان حاضر باشند».
2.ر . ك : ص ۲۶۰ ح ۴۵۱۳ : «فَلَمّا أمَرَ النّاسَ بِالحَربِ جَزِعوا وخافوا . . .» و نيز : «فَلَمّا كانَ يَومُ بَدرٍ وَ عَرَفَ اللّهُ تَعالى حَرَجَ المُسلِمينَ ... . فَلَمّا قَوِىَ الإِسلامُ وَ كَثُرَ المُسلِمونَ ...» .
3.نَسخ ، به آيات جهاد مختص نيست و مواردش بيش از آن اندازه است كه در اين جا آمده ؛ امّا چندان هم فراوان نيست . براى آگاهى از موارد نَسخ و نيز بررسى بيشتر آن ، ر . ك : شناختنامه قرآن ، محمّدى رىشهرى : ج ۲ ص ۱۴۸ ح ۲۰۷ .
