«وَاللّهُ غَنِىٌّ حَلِيمٌ . ^۱ و خداوند ، بى نياز و بردبار است» .
در آيه ۱۱۴ سوره توبه نيز ، صفت حليم براى ابراهيم عليه السلام به كار رفته است :
«إِنَّ إِبْرَ هِيمَ لَأَوَّ هٌ حَلِيمٌ . ^۲ همانا ابراهيم ، بسيار آه كِشنده [از ترس خدا] و بردبار بود » .
حليم ، اگرچه صفت مشترك است ؛ امّا معناى آن در باره خالق و مخلوق ، همسان نيست .

بردبارى خدا

حِلم در خداوند ، به معناى ناديده گرفتن خطاى بندگان است . در تبيين حليم بودن خداوند گفته اند :
حَليمٌ عمّن عَصاهُ لا يَعجل عَلَيهِم بِعُقوبَتِه . ^۳ در باره كسى كه نافرمانى مى كند ، بردبار است و گناهكاران را زود كيفر نمى دهد .
در دعايى از امير مؤمنان عليه السلام مى خوانيم :
الحَمدُ للّهِِ الَّذى يَحلُمُ عَنّى حَتّى كَأنَّنى لا ذَنبَ لي . ^۴ ستايش ، خدايى را كه بر من بردبارى مى ورزد ، چنان كه گويى براى من ، هيچ گناهى نيست .
يكى از اسبابى كه گناهكاران ، حرمت خدا را پاس نمى دارند ، بردبارى خالق است . چنانچه هر خطايى ، كيفرى زودْهنگام داشت ، هيچ كس به گناه ، آلوده نمى شد ؛ امّا دنيا ، سراى آزمون و خطاست و ارزش انسان در آن است كه بردبارى خدا را قَدر بشناسد و در پىِ اصلاح نفس خويش بر آيد ، و آن كه از بردبارى خدا سودى نجويد ،

( ۷ )

۰.وَ مُنْتَهَى الْحِلْمِ .

۰.و داراى بالاترين مراتب بردبارى ...

توضيح واژه ها

مُنْتَهى : اسم مكان ، به معناى محلّ نهايت ، آخرين حدّ ، پايان ، بالاترين درجه . ^۱
الحِلْم : بردبارى ، عقل . ^۲

شرح

واژه «حِلْم» ، در روايات در دو معناى بردبارى و خِرد ، به كار رفته است ؛ امّا با پژوهشى در احاديث ، به اين نتيجه مى رسيم كه عقل و خِرد ، از لوازم بردبارى هستند و معناى اصلى حِلْم در منابع واژه شناسى ، ^۳ خِرد نيست ، هر چند در سير تطوّر خود ، به معناى عقل هم به كار رفته است . به هر رو ، فراز «مُنتَهَى الْحِلْم» ، نهايت بردبارى را مى رسانَد .

بردبارى خالق و مخلوق

حليم ، در ميان صفات خدا و انسان ، مشترك لفظى است . در قرآن كريم ، يازده بار از خداوند با صفت «حليم» ياد شده است :
«وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ . ^۴ و خداوند ، دانا و بردبار است» .